Nhà trình tường: Bản sắc văn hóa độc đáo về nghệ thuật kiến trúc vùng cao

1 Giới thiệu sơ nét về nhà trình tường

Việc xây dựng, bồi đắp nhà cửa luôn là những dấu hiệu mang tính tối thiểu của các nền văn minh, đi trước các dấu ấn về mặt nghệ thuật. Một trong những nếp nhà độc đáo đã từng xuất hiện từ thời xa xưa cho đến nay chính là nhà trình tường.

Nhà trình tường là kiểu nhà truyền thống của các cộng đồng dân tộc ít người tại các vùng núi cao. Loại nhà này được xây hoàn toàn bằng đất, gỗ, sỏi, tre với kỹ thuật “trình” đất cho chặt để tạo ra tường nhà.

Nếp nhà trình tường là di sản văn hóa tối cổ đã xuất hiện suốt từ Tây Tạng, Vân Nam (Trung Quốc) rồi xuôi đến miền Bắc Việt Nam. Mỗi nơi đều có những biến đổi ít nhiều, song vẫn giữ hầu như vẹn nguyên các kỹ thuật cơ bản ban đầu.

Những khu vực làm nhà trình tường thường có khí hậu khá rét buốt vào mùa đông và nóng vào mùa hè. Vì thế, việc dựng nhà trình tường chính là phương án để ứng phó với sự khắc nghiệt của thời tiết. Nhà đất trình tường sẽ giúp mùa đông đỡ giá lạnh, mùa hè trở nên mát mẻ hơn.

2 Những khác biệt của nhà trình tường tại Tây Tạng, Vân Nam (Trung Quốc) và miền Bắc Việt Nam

2.1 Nhà trình tường ở Tây Tạng

Nhà đất trình tường ở Tây Tạng điển hình chính là những tu viện được đắp đất, dạng trình tường khá dày và có thể xây cao như nhà hiện đại. Điển hình cho kiểu nhà này chính là Cung điện Potala ở Lhasa, nơi tường đất có chỗ dày đến 2,5 mét.

Tuy nhiên, nhà trình tường tại Tây Tạng không hoàn toàn là đắp đất mà dùng các bó cỏ gianh loại to, đặt vào tường rồi trát đất lên. Phía ngoài cùng có thể được đắp đất từ 50 đến 100 cm tùy loại. Người ta cũng có thể trổ cửa sổ vào tường nhưng rất rất nhỏ, tạo thành một hốc khá sâu do mặt tường khá dày.

Tại lớp đất bên ngoài, người Tây Tạng sẽ dùng khăn vải đập nhiều lần vào đó. Đến khi nước bị rút ra hết, tự đất sẽ lên một lớp men, bóng và cứng tựa như sành nung. Công việc đập khăn vải này thường được những cô gái đảm nhiệm. Họ vừa ngồi trên tường hát đồng ca và quật vải liên tục vào thành tường.

2.2 Nhà trình tường ở Vân Nam

Nhà đất trình tường ở Vân Nam (Trung Quốc) cũng là một dạng điển hình cho nghệ thuật làm nhà bằng đất. Những ngôi nhà trình tường ở Vân Nam thường có hai tầng trên mặt bằng hình chữ nhật.

Khu vực tầng dưới thường được dùng cho mục đích sinh hoạt, tầng trên đặt bàn thờ và kho lương thực. Khu vực gian giữa tầng trên thường lõm vào để đặt khung cửa và ban công. Người ta thường hay phơi ngô nguyên bắp tại khu vực này của nhà.

Một điểm đặc biệt là những ngôi nhà đất ở Vân Nam thường dồn thành một làng từ vài chục đến vài trăm căn nhà trên sườn đồi. Những căn nhà này gần như sát tường và chồng lên nhau, không có hoặc có rất ít không gian hở. Điểm đặc biệt này càng trở nên rõ nét hơn ở những ngôi nhà trình tường từ Côn Minh đến Đại Lý, Lệ Giang.

Hệ thống đường trong các làng này khá nhỏ và phức tạp. Từ nhà nọ, người ta có thể dễ dàng trèo sang nhà kia. Đây là đặc trưng điển hình của những ngôi làng mang tính phòng thủ. Vì khi xưa, vùng đất này có nhiều đám cướp hung bạo. Một kẻ lạ chỉ cần lọt vào làng là dường như khó có thể xác định phương hướng tẩu thoát khỏi đây.

2.3 Nhà trình tường ở miền Bắc Việt Nam

Nhà trình tường đơn lẻ là một dạng kiến trúc nhà ở khá phổ biến ở các tỉnh vùng núi phía Bắc nước ta. Nơi đây hầu như không có loại làng phòng thủ như ở Vân Nam nhưng vẫn được xây dựng theo đặc trưng riêng. Vì thế, các căn nhà trình tường đơn lẻ tại Việt Nam cũng có tính phòng thủ.

Các căn nhà trình tường ở Việt Nam được xây thành 2 lớp tường như cái thành nhỏ. Lớp trong là khu vực nhà ở, tiếp đó là hành lang rồi mới đến lớp ngoài. Giữa hai lớp có nhiều ngăn kiên cố để có thể chống được những toán cướp nhỏ. Mỗi căn nhà có sàn ở khu vực tầng 2 chạy quanh nhà, để gia chủ có thể đứng trên đó, dùng súng kíp bắn qua các ô cửa nhỏ. Loại nhà này thường khá phổ biến đối với những nhà giàu người Tày, Nùng.

Bên cạnh nhà trình tường kiểu Tày, Nùng kể trên, bạn còn có thể tìm thấy những căn nhà theo phong cách của các dân tộc khác. Nổi tiếng trong đó là người H’Mông, Hà Nhì, Dao ở khu vực miền núi phía Bắc.

3 Đặc trưng văn hóa của nhà trình tường tại Việt Nam

3.1 Đặc trưng về mặt văn hóa, phong tục

Nhà trình tường của người H’Mông thường được làm vào khoảng tháng 10 hoặc tháng 11 Âm lịch, khi mùa màng đã kết thúc. Trước khi làm nhà, gia chủ sẽ chọn vị trí tốt, làm lễ cúng thổ công thổ địa và chọn ngày lành hợp tuổi.

Sau khi san phẳng nền, người Mông sẽ chọn trước vị trí bàn thờ và cửa chính, đánh dấu rồi bắt đầu dựng khuôn và trình đất. Cửa chính của ngôi nhà phải được chọn sao tránh được gió lạnh và tận dụng được ánh sáng tự nhiên để đảm bảo ngôi nhà thông thoáng. Trên cửa chính thường được người Mông treo một tấm vải đỏ để xua đuổi tà ma và bên phải. Cửa phụ có thể được bố trí tùy theo ý thích của chủ nhà.

3.2 Đặc trưng về mặt thiết kế

Nhà trình tường của người Mông thường có khoảng 3 đến 5 gian với quy mô khá vừa vặn. Một số gia đình khá giả có thể sẽ xây nhà lớn, hai tầng với nhiều phòng để đại gia đình cùng chung sống. Với những ngôi nhà lớn, từ khu vực cổng vào khoảng sân rộng là dùng để vui chơi hoặc tổ chức nghi lễ. Trên mái sẽ có giếng trời giúp lấy ánh sáng và điều hòa cho toàn bộ không khí trong nhà.

4 Quá trình tạo nên một căn nhà trình tường hoàn thiện

Nhà trình tường được xây dựng khá tỉ mỉ và trải qua nhiều bước quan trọng. Hãy cùng MIA.vn tìm hiểu quá trình tạo nên một căn nhà trình tường của người Mông bạn nhé!

Lựa chọn đất và chuẩn bị các vật liệu

Đất chính là nguyên liệu cốt lõi và cơ bản nhất để tạo thành nhà trình tường. Đất được chọn thường là loại đất sét có độ dính cao, được khai thác ở độ sâu khoảng 50 cm đến 1 mét. Sau khi đào, đất sẽ được để khô vài ngày rồi tiếp tục đập nhỏ, trộn cùng một ít nước để có độ dẻo vừa phải. Một số nơi có thể trộn thêm trấu, rơm mục để tăng khả năng kết dính cũng như chống nứt nẻ.

Làm khuôn để trình tường

Khuôn trình tường thường được làm bằng hai tấm ván gỗ dày với chiều dài khoảng 1,5 đến 2 mét, được giữ cố định bằng các thanh giằng. Khi trình tường, người thợ sẽ đặt khuôn sát vào vị trí cần xây và chèn chắc chắn để không bị lệch khi nện đất.

Khoảng cách giữa hai khuôn ván tạo nên độ dày của bức tường, thường dao động trong khoảng 40 đến 50 cm. Từng nằm đất sẽ được đổ vào và trình cho đều tay rồi sau đó tháo ra mà nâng lên phần trên cho đến khi hoàn thiện.

Dựng khung nhà, lớp mái âm dương

Thời điểm các bức tường khô cứng là lúc người thợ bắt đầu cho dựng khung nhà. Họ thường chọn các loại gỗ quý như sa mộc, pơ mu để có độ chắc chắn cao và mùi thơm tự nhiên được dựng nhà. Hệ thống cột, kèo, xà ngang đều được đẽo bằng tay, ghép nối theo kỹ thuật truyền thống.

Phần mái nhà được lợp bằng ngói âm dương, được nung từ loại đất khá đặc biệt. Ngói âm dương bao gồm hai dạng: âm (lõm xuống), dương (lồi lên). Các viên ngói sẽ được xếp xen kẽ thành từng hàng, tạo nên giá trị thẩm mỹ cho ngôi nhà.

5 Một số khu vực vẫn còn giữ nguyên kiến trúc nhà trình tường tại Việt Nam

Dù đã qua nhiều năm tháng phai mờ dưới tác động thời gian, thế nhưng vẫn còn nhiều địa phương vẫn còn lưu giữ nếp nhà trình tường với đặc trưng nguyên bản. Hãy cùng MIA.vn điểm qua những nơi vẫn còn nếp nhà trình tường mà bạn có thể đến trải nghiệm.

- Làng du lịch cộng đồng Pà Cò: Mai Châu, Hòa Bình

- Bản Pa Chỉ Ô: xã Hồng Thu, Lai Châu

- Bản Khiếng: phường Đông Kinh, Lạng Sơn (trước thuộc xã Yên Trạch, huyện Cao Lộc, Lạng Sơn)

- Làng Lô Lô Chải: xã Lũng Cú, Tuyên Quang (trước thuộc huyện Đồng Văn, Hà Giang)

- Bản Cát Cát: xã Tả Van, Lào Cai

- Phố cổ Đồng Văn: xã Đồng Văn, Tuyên Quang (trước thuộc thị trấn Đồng Văn, huyện Đồng Văn, Hà Giang)

- Xã Sà Phìn, Tuyên Quang (trước là xã Sủng Là, huyện Đồng Văn, Hà Giang)

- Xã Y Tý, Lào Cai

Những ngôi nhà trình tường trải qua nhiều năm tháng vẫn giữ nguyên vẻ đẹp đậm đà bản sắc văn hóa địa phương. Đây là một trong những nét đẹp làm nên bức tranh văn hóa vùng cao đầy sống động, nhiều màu sắc. Hãy thử một lần xách balo lên đến những vùng cao nguyên cheo leo này để khám phá nhà trình tường nói riêng cũng như các đặc trưng văn hóa nói chung bạn nhé!