Sài Gòn – Gia Định và hành trình tên gọi hơn 300 năm lịch sử

1 Sài Gòn – Gia Định: Hai tên gọi, một vùng đất

Trong lịch sử mở cõi về phương Nam của dân tộc, vùng đất nay là TP.HCM từng được gọi bằng nhiều cái tên khác nhau. Tên gọi Gia Định bắt đầu xuất hiện phổ biến vào cuối thế kỷ 18, trong bối cảnh các chúa Nguyễn đẩy mạnh công cuộc mở rộng lãnh thổ về phía Nam và từng bước tổ chức lại bộ máy hành chính cho vùng đất mới. Đây là một vùng rộng lớn bao gồm nhiều khu vực hiện nay như TP.HCM, Biên Hòa, Bình Dương, Tây Ninh.

Trong khi đó, cái tên “Sài Gòn” ban đầu chỉ là một địa danh hẹp hơn, có thể là khu vực trung tâm đô thị sau này, vốn nằm trong lòng tỉnh Gia Định. Trải qua thời gian, khi người Pháp chiếm đóng Nam Kỳ và thiết lập thành phố thuộc địa, “Sài Gòn” dần trở thành tên gọi chính thức cho trung tâm hành chính mới. Từ đó phổ biến trong dân gian và cả trong các văn bản chính quyền.

2 Nguồn gốc tên gọi Sài Gòn

Theo MIA.vn được biết, tên gọi “Sài Gòn” mang nhiều cách lý giải khác nhau và đến nay vẫn chưa có kết luận tuyệt đối. Một trong những giả thuyết phổ biến nhất cho rằng, “Sài Gòn” là phiên âm từ “Prey Nokor” tên gọi xưa của người Khmer, có nghĩa là “thị trấn giữa cây”. Vùng đất này vốn dĩ là khu rừng ngập mặn thưa người, được người Việt khai phá mạnh mẽ vào thế kỷ XVII, XVIII và dần hình thành nên đô thị đầu tiên ở phía Nam.

Một giả thuyết khác cho rằng “Sài Gòn” bắt nguồn từ hình ảnh “sài” (củi) và “gòn” (cây gòn), liên quan đến đặc trưng tự nhiên của khu vực trước khi được khai hoang. Ngoài ra, một số học giả cũng cho rằng tên gọi này có thể xuất phát từ từ “Tây Cống” (Tai Ngon) do người Hoa đặt. Tên này dùng để chỉ khu vực thương mại sầm uất nơi người Việt giao thương với các cộng đồng dân tộc khác.

Dù có nhiều ý kiến, nhưng rõ ràng cái tên “Sài Gòn” bắt đầu phổ biến rộng rãi từ thời Pháp thuộc, khi chính quyền thực dân chọn nơi đây làm thủ phủ của Nam Kỳ Lục Tỉnh vào năm 1862. Từ đó, Sài Gòn không chỉ là địa danh mà còn trở thành biểu tượng đô thị hóa đầu tiên của miền Nam. Đồng thời còn gắn liền với sự phát triển nhanh chóng về kinh tế, văn hóa, giao thương và kiến trúc đô thị.

3 Gia Định: Vùng đất khởi nguồn Nam Bộ hiện đại

Khác với Sài Gòn mang dáng dấp đô thị hóa từ thời thuộc địa, “Gia Định” lại mang dáng vẻ của một vùng đất cổ kính, đầy chiều sâu lịch sử. Tên gọi “Gia Định” được dùng để chỉ cả một vùng rộng lớn phía Nam, nơi đóng vai trò trung tâm quân sự, hành chính và kinh tế. Thành Gia Định là một pháo đài quân sự lớn được xây dựng theo mô hình phương Tây. Đấy chính là công trình tiêu biểu thể hiện vị thế của vùng đất này trong kế hoạch thống nhất đất nước của nhà Nguyễn.

Tỉnh Gia Định về sau được duy trì trong nhiều thập niên, trải qua các thay đổi hành chính thời triều Nguyễn và thời Pháp thuộc. Đây là nơi đặt nhiều cơ sở trọng yếu như các dinh thự, kho bạc, bến cảng và doanh trại quân đội. Đến giữa thế kỷ XX, tỉnh Gia Định vẫn tồn tại song song với thành phố Sài Gòn. Nó đóng vai trò như một vùng ngoại vi đô thị, bao quanh trung tâm kinh tế, chính trị của miền Nam.

4 Từ Gia Định và Sài Gòn đến TP. Hồ Chí Minh

Bước ngoặt lớn xảy ra sau ngày 30/4/1975, khi chính quyền cách mạng tiếp quản toàn bộ Sài Gòn Gia Định. Tháng 7/1976, Quốc hội chính thức phê chuẩn việc sáp nhập thành phố Sài Gòn và tỉnh Gia Định, đồng thời đổi tên đơn vị hành chính mới là Thành phố Hồ Chí Minh, để tưởng nhớ vị lãnh tụ kính yêu của dân tộc. Đây là dấu mốc quan trọng khẳng định sự thống nhất lãnh thổ và tổ chức lại hành chính cho phù hợp với bối cảnh lịch sử mới.

Tuy nhiên, tên gọi “Sài Gòn” không biến mất. Trong đời sống thường nhật, người dân vẫn gọi “đi Sài Gòn”, “ở Sài Gòn”, như một thói quen gắn liền với tình cảm và ký ức. Nhiều địa danh, công trình và tổ chức vẫn giữ tên cũ: Trường THPT Gia Định, Bệnh viện Gia Định, Đài phát thanh Sài Gòn (nay là VOH), hay cả chợ Bến Thành, một biểu tượng của đô thị Sài Gòn xưa. Sự tồn tại song song giữa tên gọi hành chính và tên gọi dân gian cho thấy sức sống bền bỉ của những cái tên gắn liền với lịch sử.

5 Tình cảm của người dân với cái tên Sài Gòn Gia Định

Sài Gòn - Gia Định không chỉ đơn thuần là địa danh, chúng là biểu tượng của một vùng đất năng động, nghĩa tình và hào sảng. Với người Sài Gòn, cái tên ấy gắn với tiếng rao đêm, xe lam, hẻm nhỏ, tiếng chuông nhà thờ Đức Bà, ánh đèn đường phố và nhịp sống tất bật nhưng đầy thân thiện. Còn “Gia Định” là hoài niệm về vùng đất từng nuôi dưỡng biết bao thế hệ nghĩa sĩ, thương nhân, học giả.

Sự gắn bó của người dân với hai tên gọi này thể hiện rất rõ qua cách sử dụng trong giao tiếp, trong nghệ thuật, văn học và thậm chí là các sản phẩm văn hóa đại chúng. Dù sống giữa những cao ốc, tuyến metro và những đổi thay hiện đại, theo Cẩm nang du lịch đánh giá là nhiều người vẫn thấy dễ chịu khi gọi “Sài Gòn”, như thể được giữ lại chút hồn cốt xưa trong đời sống hối hả hôm nay.

Trên hành trình phát triển hơn 300 năm, vùng đất phương Nam đã mang nhiều tên gọi, gắn liền với một thời kỳ lịch sử, một ý nghĩa riêng. Dù hiện nay mang tên TP. Hồ Chí Minh, biểu tượng của thống nhất và phát triển, nhưng “Sài Gòn – Gia Định” vẫn sống mãi trong tâm trí nhiều người, như một phần không thể tách rời của lịch sử và bản sắc dân tộc.