1Tổng quan về lễ hội Bài Chòi tại Huế
Mỗi dịp xuân sang Tết đến du khách đi khám phá Huế lại náo nức đến cầu ngói Thanh Toàn – di tích văn hóa cấp quốc gia (năm 1990) để hòa cùng không khí rộn ràng của lễ hội Bài Chòi cùng nhiều trò chơi dân gian, giao lưu văn hóa khác. Làng Thanh Thủy Chánh gần bên cầu ngói Thanh Toàn chính là nơi duy nhất vẫn còn duy trì được hội bài chòi cho đến nay. Mọi năm lễ hội sẽ được tổ chức từ mùng 1 đến mùng 10 Tết.
Cầu ngói Thanh Toàn bắc ngang con sông Như Ý xanh rì. Ảnh: Hàn Đăng
Bài chòi có mặt tại nhiều tỉnh miền Trung khác vào dịp Tết, mỗi nơi lại có một cách chơi riêng và mang theo truyền thống của mảnh đất ấy. Tại Huế, lối chơi trong lễ hội Bài Chòi sẽ có chút khác biệt so với lối chơi ở Bình Ðịnh và Quảng Nam. Sự khác biệt thể hiện rõ nét nhất ở nội dung câu hò, điệu hò, số người tham dự và số lần chơi trong 1 cuộc bài.
Sở dĩ gọi là bài chòi là bởi người tham gia phải ngồi trong những chòi bằng cỏ tranh và tre. Mỗi hội bài chòi bao gồm 11 chòi (5 chòi đặt hai bên, 1 chòi trung tâm ở giữa – ưu tiên dành cho các vị chức sắc địa phương chơi), bên trên sẽ có bàn điều khiển nữa.
Nghệ thuật Bài Chòi ngày nay còn được gìn giữ và phát triển mạnh mẽ tại Huế. Ảnh: Tùng Anh
Muốn đánh bài chòi người người chơi sẽ phải báo danh với ban tổ chức để được sắp xếp vị trí, còn người đến xem thì không cần xin trước mà có thể thỏa thích đến xem và cổ vũ. Tuy nhiên người tham gia đánh bài chòi có thể rủ bạn bè, người thân hoặc người yêu đến ngồi trong chòi của mình.
Xem thêm: Về Huế xem Hội vật Làng Sình đầu xuân vô cùng thú vị
2 Lễ hội bài chòi Huế có gì đặc sắc
Mỗi hội bài sẽ có 9 ván, mỗi ván người chơi cần đánh hết 5 quân bài và kết thúc mỗi ván ai thắng cuộc sẽ được cắm một lá cờ vào chòi sau đó nhận phần thưởng. Nhắc đến bài chòi là phải nhắc đến người hô thai, hay còn gọi là ban hiệu (thường là một nam, một nữ). Sau khi bắt đầu lễ hội Bài Chòi ban hiệu sẽ bưng khay đến từng chòi thu tiền và phát bài. Xong xuôi ban hiệu đến trước rạp vái chào ban tổ chức và hô lớn: “Phát bài đã đủ cho Hiệu tính tiền”.
Người điều khiển lễ hội Bài Chòi đáp lại bằng 3 tiếng trống chầu, ban hiệu cúi đầu dạ sau đó bắt đầu cuộc chơi. Đầu tiên ban hiệu sẽ xốc ống bài, rút 1 con trong tổng 27 con bài ra và xướng tên lên. Để gây hồi hộp và bắt người chơi và suy đoán thì ban hiệu sẽ hô 1 câu thai hoặc 1 câu ca dao có tên con bài. Các câu hát này thường có nội dung ca ngợi quê hương, đất nước, ca ngợi tình phụ tử, tình vợ chồng…
Một góc khu bài chòi nằm ngay chợ quê Cầu Ngói Thanh Toàn. Ảnh: Tiên Sa
Chòi nào trúng tên bài thì gõ mõ “cốc, cốc, cốc” 3 tiếng để ban hiệu mang con bài đến. Nếu là chòi trung tâm trúng thì đánh “tum, tum, tum” 3 tiếng trống.
Tưởng là dễ nhưng thật ra để suy đoán con bài đúng không hề dễ dàng chút nào. Có đôi lúc người chơi tưởng như mình đã đoán đúng nhưng thật ra lại sai bởi ban hiệu đã thay đổi câu rao linh hoạt làm khó. Thế nên có thể nói người hô thai chính là linh hồn của lễ hội Bài Chòi khi tạo nên sự hấp dẫn đến phút cuối cùng.
Người phát bài thường là bậc cao niên trong làng. Ảnh: Nguyễn Văn Toàn
Ban đầu trong ống có 27 thẻ bài nhưng theo từng lượt rút thẻ sẽ vơi dần, thẳng đến lúc có một chòi nào trúng được ba lần, tức là bài đã tới thì mới chấm dứt ván bài. Bấy giờ nếu chòi nhỏ thắng thì sẽ được đánh 1 hồi mõ dài, còn chòi trung tâm thắng thì báo 1 hồi trống. Còn ban hiệu sẽ mang theo lá cờ nhỏ, bưng khay rượu tới trao phần thưởng cho người trúng. Lá cờ đuôi nheo bằng giấy đồng thời cũng được cắm trên chòi để đánh dấu người chơi thắng 1 lần.
Sau khi kết thúc lần chơi thứ nhất ban tổ chức sẽ sắp xếp lại những con bài trước để sử dụng cho lần tiếp theo. Cứ thế cuộc chơi sẽ tiếp tục cho đến khi vãn khách. Ban tổ chức, người rao, phát bài, thu tiền – chung tiền và cắm cờ phần lớn là những bậc cao niên, trưởng lão ở làng.
Lễ hội Bài Chòi tổ chức mỗi dịp Tết đến xuân sang thu hút đông đảo du khách ghé tham dự. Ảnh: Nguyễn Văn Toàn
Nét độc đáo nhất của lễ hội Bài Chòi chính là những câu rao đánh đố người chơi về con bài, chẳng hạn như: “Ra đi mạ có dặn rồi; Khi mô em khóc thì đưa qua bác bôồng (bồng)!” – con Bồng; “Không ăn trầu, cũng chẳng đánh son; Rứa mà cái chi cứ đỏ lói lói…” – con Mỏ…
Người hô thai đánh đố người chơi bằng những câu rao hóc búa không dễ giải. Ảnh: Nguyễn Văn Toàn
Có thể nói nét thú vị của lễ hội này chính là ở việc người chơi không đặt nặng vấn đề ăn thua bởi tiền cược thật ra cũng khá ít. Thứ mà họ muốn nhận được nhất cũng như niềm vui lớn nhất đến từ việc giới thiệu một hình thức vui chơi giải trí lành mạnh, thuần Việt đến thế hệ mai sau. Niềm vui thứ hai đến từ việc các cụ, cả người chơi lẫn người tổ chức đều được sống lại không khí thời đại xưa của mình với những câu ca dao mang đậm chất làng quê Việt Nam.
Cuối cùng niềm vui thứ ba là các bạn trẻ người yêu nhau có thể ngồi chung chòi để cùng giải mã câu rao của người hô thai, vun đắp cho tình cảm đôi lứa và thêm mặn nồng hơn.
3Giữ gìn nghệ thuật bài chòi tại Huế
Giữa tháng 11/2018, Ủy ban nhân dân tỉnh Thừa Thiên – Huế đã phê duyệt Đề án Bảo vệ và phát huy giá trị di sản nghệ thuật bài chòi trên địa bàn tỉnh Thừa Thiên – Huế giai đoạn 2019-2023. Mục tiêu được đặt ra là bảo vệ và phát huy giá trị nghệ thuật của bài chòi, một di sản văn hóa phi vật thể của Huế, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa của nhân dân.
Mục tiêu cụ thể trong tương lai chính là nghiên cứu, hoàn thiện và số hóa dữ liệu di sản nghệ thuật bài chòi trên địa bàn Huế, ban hành một số cơ chế và chính sách để bảo vệ, phát huy giá trị di sản nghệ thuật bài chòi. Đặc biệt trong tương lai sẽ đưa bài chòi vào giới thiệu trong trường học và các hoạt động khác ở huyện, thị xã hay thành phố, xem xét thành lập các câu lạc bộ bài chòi mới ở địa phương. Cuối cùng chính là tổ chức trình diễn nghệ thuật bài chòi trong các chương trình Festival Huế…
Ban tổ chức sắp xếp lại các con bài sau khi kết thúc lượt chơi cũ để chuẩn bị sử dụng cho lần chơi mới. Ảnh: Nguyễn Văn Toàn
Ngoài lễ hội bài chòi thì ngày Tết tại Huế còn có lễ hội đu tiên ở các vùng quê như Phong Hiền, Điền Hòa. Đây là món ăn tinh thần có ý nghĩa quan trọng trong những ngày đầu năm mới, cầu mưa thuận gió hòa, quốc thái dân an và mùa màng bội thu.
Ngoài ra tỉnh còn tổ chức những buổi bồi dưỡng cho diễn viên, nghệ nhân về kỹ năng thực hành nghệ thuật bài chòi, biên soạn và xuất bản những ấn phẩm nghiên cứu. Bên cạnh đó Huế cũng xem xét đề nghị phong tặng danh hiệu nghệ nhân nhân dân, nghệ nhân ưu tú cho các nghệ nhân đóng góp lớn trong công tác bảo tồn, phát huy nghệ thuật bài chòi.
Du khách đến với lễ hội Bài Chòi những ngày Tết đầu năm sẽ được đắm chìm trong không khí rộn ràng từ những điệu hò lý thú cho tới những điệu cười sảng khoái. Không gian quanh cầu ngói Thanh Toàn cũng còn nhiều trò chơi hấp dẫn khác, nơi để mua bán những món đặc sản miền quê Huế…
Hãy đến với mảnh đất kinh kỳ những ngày mùa xuân để cùng khám phá lễ hội Huế, những điểm tham quan hấp dẫn, cùng giao lưu làm quen, chúc tụng nhau những ngày đầu năm mới. Hy vọng trong tương lai nghệ thuật bài chòi miền Trung sẽ sớm được UNESCO đưa vào danh sách di sản phi vật thể đại diện nhân loại.
