Thành cổ Châu Sa được xây dựng bởi người Chăm Pa vào thế kỷ thứ 9 để bảo vệ phía nam của kinh đô Trà Kiệu đã vượt qua thăng trầm của lịch sử và tồn tại hàng nghìn năm. Những dấu tích của thành cổ này vẫn còn tồn tại tuy còn rất ít.

Khám phá Thành Cổ Châu Sa, di tích thành Champa duy nhất còn sót lại 2

Khu vực thành cổ hiện nay còn sót lại một số di tích như nền của tòa thành này

Theo như thông tin được ghi trên tấm bia, di tích Thành Cổ Châu Sa được xây dựng vào năm 903. Khoảng năm 854, sau khi vị vua của triều đại thứ 5 của vương quốc Chăm Pa là Java Vikrantavarman III qua đời, Sri Indravarman II đã trở thành người kế vị.

Vị vua mới đã dời kinh đô từ Panduranga (nay là Ninh Thuận) đến châu Amaravati (nay là Quảng Ngãi) và lập nên vương triều Indrapura (Chiêm Thành). Sau đó, tại phía Nam của Indrapura người Chăm đã xây dựng thành Châu Sa, một công trình phòng thủ quan trọng của đế chế Chăm Pa, được xây dựng với mục tiêu ngăn chặn và đề phòng các cuộc nổi dậy và xâm lược từ các tiểu quốc khác.

Thành Châu Sa từng là thủ phủ, trung tâm kinh tế, văn hóa, chính trị của vương quốc Chăm Pa thịnh vượng. Đây là nơi giao thương nhộn nhịp giữa vương quốc Chăm Pa và các quốc gia lân cận trong giai đoạn cuối thế kỷ 9 và đầu thế kỷ 10.

Sau khi vương quốc Chăm Pa suy yếu, Thành Cổ Châu Sa tiếp tục trải qua nhiều biến động trong lịch sử của Việt Nam.

- Vào năm 1471, sau khi vua Lê Thánh Tông mở rộng lãnh thổ về phương Nam, thành Châu Sa đã trở thành một đồn binh quan trọng cho đến khi thành Quảng Ngãi được xây dựng vào năm 1807.

- Năm 1924, kiến trúc sư người Pháp Henry Parmentier đã phát hiện các di chỉ văn hóa của thành cổ này và mang về trưng bày tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm Pa ở Đà Nẵng.

- Trước năm 1975, thành Châu Sa được chính quyền Sài Gòn sử dụng như một đồn binh và được đặt tên là đồn Sơn Thành.

- Sau năm 1975, khu vực Thành Cổ Châu Sa đã trở thành nơi sinh sống và canh tác nông nghiệp của người dân.

- Năm 1994, tòa thành cổ của Châu Sa đã được công nhận là di tích cấp quốc gia sau 70 năm kể từ khi Parmentier phát hiện.

- Năm 1998, trong một đợt thăm dò, các tiểu phẩm Phật giáo đã được tìm thấy ở núi Chồi, xã Tịnh Châu, chứng tỏ Châu Sa từng là trung tâm tôn giáo của vương quốc Chiêm Thành.

Khám phá Thành Cổ Châu Sa, di tích thành Champa duy nhất còn sót lại 3

Một đoạn tường thành bị cắt làm lối đi

Thành cổ Châu Sa tọa lạc ở xã Tịnh Châu, huyện Sơn Tịnh, tỉnh Quảng Ngãi, cách trung tâm Quảng Ngãi khoảng 7km về phía Đông Bắc. Để đến Thành Cổ Châu Sa, bạn chỉ cần đi theo quốc lộ 1A và đi thêm khoảng 5km từ Sơn Mỹ. Thành giáp sông Trà Khúc ở phía nam, phía bắc giáp sông Hàm Giang, phía đông giáp cánh đồng Dinh và phía tây giáp núi Bàn Cờ.

Khám phá Thành Cổ Châu Sa, di tích thành Champa duy nhất còn sót lại 4

Vị trí của thành nhìn từ trên cao

Thành cổ Châu Sa là một kỳ quan kiến trúc được xây dựng bằng đất với quy mô rộng lớn, bao gồm hai lớp thành: thành nội và thành ngoại. Mỗi lớp thành này đều mang những đặc điểm kiến trúc độc đáo và có vai trò quan trọng trong lịch sử phát triển của người Chăm và vương quốc Chăm Pa. 

Vòng thành nội của Thành Cổ Châu Sa có hình dạng gần như vuông, kích thước khoảng 580m x 540m. Tường thành cao từ 4 đến 6m, chân thành rộng khoảng 20 - 25m và mặt thành rộng 5 - 8m. Xung quanh vòng thành nội là một hào nước rộng khoảng 20 - 25m, tạo nên một hệ thống phòng thủ vững chắc cho Thành Cổ Châu Sa.

Thành nội có tổng cộng năm cửa ra vào, mỗi cửa được đặt ở các hướng Đông, Tây, Nam, Bắc và Tây Nam. Các cửa này được xây dựng bằng gạch và có các tòa vọng lâu nhô lên cao. Đặc biệt cửa phía Nam được đào đắp, gia cố cẩn thận và được coi là cửa chính của thành với địa hình và vị trí chiến lược đặc biệt.

Thành Châu Sa còn có hai gọng thành được gọi là "càng cua", nối thành nội với dòng sông lớn nhất của tỉnh Quảng Ngãi là sông Trà Khúc.

Khám phá Thành Cổ Châu Sa, di tích thành Champa duy nhất còn sót lại 5

Bờ tường thành nội và hào nhìn từ trên cao

Vòng thành ngoại của Thành Cổ Châu Sa được xây dựng một cách khéo léo bằng cách kết hợp đào đắp với tận dụng địa hình tự nhiên của vùng. Thành ngoại sử dụng các đồi núi thấp, sông con, rạch nước, ao đầm trong khu vực để tạo nên một hệ thống kiên cố, bảo vệ Thành Cổ Châu Sa khỏi các nguy cơ từ bên ngoài. Hiện nay một số đoạn hào đã bị lấp để làm đường đi lại hoặc lấy đất canh tác.

Khám phá Thành Cổ Châu Sa, di tích thành Champa duy nhất còn sót lại 6

Một đoạn di tích hào thành

Thành ngoại chỉ được đắp với ba bờ thành ở các hướng Tây, Đông và Bắc. Bờ thành phía Tây và Đông được xây dựng chắc chắn và kiên cố, trong khi phía Bắc chủ yếu dựa vào núi non. Phía Nam không có bờ thành bảo vệ, nhìn ra sông Trà Khúc.

Có hai gọng thành đối xứng qua trục Nam - Bắc, nằm ở giữa vòng thành nội và thành ngoại về phía Nam. Gọng thành phía Tây bắt đầu từ góc Tây Nam của thành nội và có chiều dài khoảng 700 mét, trong khi gọng thành phía Đông bắt đầu từ góc Đông Nam của thành nội và có chiều dài khoảng 500 mét. Đây là những đặc điểm kiến trúc độc đáo này đã làm nên vòng tường thành ấn tượng này.

Khám phá Thành Cổ Châu Sa, di tích thành Champa duy nhất còn sót lại 7

Bờ Tường thành hiện nay với cây cỏ um tùm

Theo các nhà khảo cổ học, Thành Châu Sa từng là tòa thành đất với quy mô lớn với hai vòng thành nội và ngoại, thuộc địa phận các xã Tịnh Châu, Tịnh An, Tịnh Thiện và cả Tịnh Khê. Tuy nhiên, hiện nay chỉ còn lại khoảng 3km dấu tích của thành cùng với một số di chỉ khảo cổ.

Khám phá Thành Cổ Châu Sa, di tích thành Champa duy nhất còn sót lại 8

Tấm bia ghi thông tin của thành

Nhiều hiện vật gốm cổ và tháp cổ Gò Phố cũng được tìm thấy tại đây, cho thấy thành từng là điểm hành hương của các tín đồ Bà La Môn thời xưa. Ngoại thành Châu Sa cũng được tìm thấy nhiều hiện vật gọi là "cút", hình dạng giống như thẻ bài được đeo trên người. Bên trong thành nội cũng có nhiều tiểu phẩm Phật giáo tuyệt đẹp được làm từ đất nung.

Khám phá Thành Cổ Châu Sa, di tích thành Champa duy nhất còn sót lại 9

Bệ thờ ở thành Châu Sa

Khám phá Thành Cổ Châu Sa, di tích thành Champa duy nhất còn sót lại 10

Tiểu phẩm phật giáo được khai quật ở thành Châu Sa. Ảnh: Đoàn Ngọc Khôi

Giữa không gian cổ kính ở thành cổ, bạn sẽ có cơ hội nghe những câu chuyện cổ tích, trải nghiệm không gian xanh mát yên bình với những lũy tre xanh mướt, những cánh đồng lúa trải dài, những đồi cỏ bát ngát, những vườn cây tươi tốt bên dọc đường đi  và tận hưởng cuộc sống yên bình của người dân vùng thôn quê. Không khí ở đây luôn trong lành suốt cả năm với gió từ nương thổi vào mát rượi.

Khám phá Thành Cổ Châu Sa, di tích thành Champa duy nhất còn sót lại 11

Khung cảnh thôn quê bình yên này trước kia là hào nước quanh thành rộng 20-25m, được nối với sông Trà Khúc để phục vụ cho giao thông và chiến đấu

Khám phá Thành Cổ Châu Sa, di tích thành Champa duy nhất còn sót lại 12

Một con đường làng chạy dọc theo bờ tường thành cổ

Để đảm bảo chuyến tham quan của bạn ở Thành Cổ Châu Sa trở nên trọn vẹn, dưới đây là một số điều MIA.vn cần lưu ý với các bạn.

- Thành Cổ Châu Sa có thể được tham quan vào bất kỳ thời điểm nào trong năm, nhưng để tránh những ngày mưa hoặc nắng quá nóng, bạn nên lựa chọn thời điểm từ tháng 4 đến tháng 8.

- Hãy chuẩn bị đầy đủ nước uống, kem chống nắng, nón mũ và giày cho chuyến tham quan. Đừng quên mang theo áo mưa hoặc ô trong trường hợp thời tiết thay đổi bất ngờ. 

- Đảm bảo bạn có đầy đủ thức ăn và nước uống để duy trì sức khỏe trong suốt chuyến tham quan.

- Hướng dẫn viên sẽ đồng hành cùng bạn, giúp bạn hiểu rõ hơn về lịch sử và kiến trúc của Thành Cổ Châu Sa với những thông tin thú vị, giúp bạn tận hưởng trọn vẹn chuyến tham quan. 

- Hãy luôn tôn trọng các di tích và không làm hỏng hoặc lấy đi bất kỳ vật phẩm nào từ đây. 

- Giữ gìn tài sản cá nhân của bạn thật cẩn thận. Nếu bạn gặp bất kỳ vấn đề an ninh nào, hãy ngay lập tức báo cho cơ quan chức năng hoặc nhân viên quản lý của khu vực để được hỗ trợ.

Hành trình tham quan và khám phá Thành Cổ Châu Sa sẽ mang lại cho bạn nhiều ấn tượng đặc biệt về một thời kỳ hưng thịnh của vương quốc Chăm Pa. Hy vọng những cẩm nang du lịch mà MIA.vn đã chia sẻ qua bài viết này sẽ giúp bạn hiểu thêm về thành cổ và mang đến cho bạn một hành trình tham quan đầy thú vị.