Đền Hạ Tuyên Quang: Di tích gắn liền với tín ngưỡng Đạo Mẫu

1 Đôi nét thông tin về Đền Hạ

Đền Hạ nằm ở tổ 4, phường Tân Quang, thị xã Tuyên Quang, là một công trình kiến trúc cổ kính gắn liền với chiều sâu lịch sử. Ngôi đền được khởi dựng từ năm 1738, đến năm 1878 trải qua đợt trùng tu lớn đầu tiên. Vị trí của đền được xem là “đắc địa hiếm có”: Phía trước là dòng sông Lô hùng vĩ, phía sau là núi Là sừng sững, tạo nên thế đất linh thiêng và uy nghi.

Trải qua nhiều triều đại, ngôi đền từng mang nhiều tên gọi khác nhau. Dưới thời Lý, nơi đây được gọi là Tam Kỳ, vốn là điểm giao thương nhộn nhịp của thương nhân từ cả ba miền. Sang thời Trần, đền đổi tên thành Hiệp Thuận, gắn liền với tên thôn Hiệp Thuận thuộc xã Ỷ La, huyện Hàm Yên xưa. Đến cuối thời Hậu Lê, với sự xuất hiện của hai ngôi đền cùng soi bóng bên bờ sông Lô, cái tên Đền Hạ được lưu truyền và giữ nguyên cho đến ngày nay.

Năm 1992, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã xếp hạng Đền Hạ là di tích quốc gia, khẳng định tầm vóc về giá trị văn hóa, tâm linh và lịch sử của nơi này. Hiện nay, Đền Hạ không chỉ là chốn linh thiêng để người dân địa phương chiêm bái, mà còn trở thành điểm đến hấp dẫn du khách khi ghé thăm Tuyên Quang.

2 Lịch sử ra đời của Đền Hạ

Đền Hạ ở Tuyên Quang là nơi linh thiêng thờ phụng Đức Thánh Mẫu Thượng Thiên, vị thần đứng đầu trong Tam tòa Thánh Mẫu của tín ngưỡng Đạo Mẫu Việt. Người dân còn gọi Ngài bằng nhiều danh xưng trang trọng như Mẫu Đệ Nhất, Mẫu Thiên hay Tiên Thiên Thánh Mẫu, đồng nhất với hình tượng Mẫu Liễu Hạnh, một trong “Tứ bất tử” trong tín ngưỡng dân gian.

Tương truyền, hai nàng công chúa Phương Dung và Ngọc Lân được vua Hùng cử đi thị sát vùng đất. Thuyền dừng lại ở bến Tam Cờ, đêm xuống giông gió nổi lên, hai công chúa bỗng hóa thần bay thẳng lên trời. Trước sự kiện huyền bí ấy, dân làng kính phục và lập đền thờ để tưởng niệm.

Đền thờ công chúa Phương Dung được dựng bên hữu ngạn sông Lô, nay thuộc phường Tân Quang chính là Đền Hạ. Còn công chúa Ngọc Lân được thờ ở tả ngạn, thuộc xã Tràng Đàn, nơi gọi là Đền Thượng. Riêng Đền Mẫu Ỷ La được lập nên khi loạn lạc xảy ra, là chốn gìn giữ bát hương và bài vị của Phương Dung công chúa, để thần hồn Ngài không bị giặc xâm phạm.

Không chỉ mang giá trị tâm linh, Đền Hạ còn là chứng nhân của nhiều sự kiện trọng đại. Trước Cách mạng Tháng Tám, nơi đây từng là điểm tập kết lực lượng, tiếp nhận và vận chuyển vũ khí để chuẩn bị đánh phát xít Nhật ở thị xã Tuyên Quang.

Năm 1946, khi hưởng ứng “Tuần lễ vàng” theo lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân Tuyên Quang đã chọn chính Đền Hạ làm nơi quyên góp vàng cho cách mạng. Sau đó, Văn phòng Đại hội Hùng Vương cũng từng đặt tại đây để tiếp quản vũ khí, lương thực và thuốc men, phục vụ công cuộc kháng chiến.

3 Đền Hạ trong văn hóa tâm linh của người dân Tuyên Quang

Đạo Thờ Mẫu từ lâu đã trở thành sợi chỉ đỏ trong đời sống tâm linh của người dân Tuyên Quang, gắn liền với ba ngôi đền linh thiêng là Đền Hạ, Đền Thượng và Đền Mẫu Ỷ La. Trong đó, lễ hội Đền Hạ là dịp trọng đại để nhân dân dâng hương, tưởng nhớ công đức Thánh Mẫu và gửi gắm lòng biết ơn.

Ngoài các nghi lễ truyền thống, người dân khi về đền còn bày tỏ ước vọng giản dị nhưng sâu xa: mong một cuộc sống no đủ, gia đình bình an, sức khỏe dồi dào, mùa màng tươi tốt. Họ tin rằng, nơi linh thiêng này sẽ mang lại mưa thuận gió hòa, gieo hạt được mùa, nhà nhà sung túc.

Mỗi năm, hàng triệu lượt du khách tìm về lễ hội, thắp nén hương thành kính và hòa mình vào không gian văn hóa tín ngưỡng đặc sắc. Những hoạt động ấy vừa góp phần giữ gìn hồn cốt truyền thống, mà còn trở thành động lực thúc đẩy du lịch, lan tỏa bản sắc văn hóa, đồng thời góp phần phát triển kinh tế địa phương.

4 Đền Hạ có gì thu hút khách tham quan?

4.1 Lối kiến trúc độc đáo

Đền Hạ Tuyên Quang được dựng theo lối nội công ngoại quốc, mặt chính xoay về hướng Đông, hướng thẳng ra dòng Lô đỏ nặng phù sa. Cổng tam quan sơn đỏ uy nghi, chỉ mở vào những dịp trọng lễ hay ngày rước Mẫu.

Hai cửa nhỏ hai bên vẫn luôn rộng mở, đón bước chân khách thập phương và người dân địa phương tìm về chiêm bái. Đặc biệt trên mái cổng, hàng chữ “Hiệp Thuận linh từ” khắc nổi, như lời nhắc về cội nguồn xưa. Phần cổng phụ quay ra bờ sông với bốn trụ vững chãi, trang trí tinh vi, nơi mỗi đầu trụ là một con phượng uốn lượn kiêu hãnh.

Điểm nhấn của Đền Hạ không chỉ ở thế đất mà còn ở nghệ thuật chạm khắc gỗ. Từng cây cột, xà kèo, cửa võng đến cánh cửa đều được đục chạm tỉ mỉ, phô diễn tứ linh, tứ quý. Tất cả hòa quyện, tạo nên vẻ đẹp cổ kính, trang nghiêm mà vẫn tinh xảo, khẳng định giá trị nghệ thuật bền vững qua thời gian.

4.2 Nhiều hiện vật, bảo vật lâu đời

Bước vào Đền Hạ Tuyên Quang, du khách vẫn có thể chiêm ngưỡng những cổ vật được lưu giữ qua hàng trăm năm. Nổi bật nhất là quả chuông đồng khổng lồ, chiếc khánh cổ cùng ba pho tượng quý. Mỗi hiện vật vừa mang giá trị tín ngưỡng mà còn là kiệt tác nghệ thuật, phản ánh tài hoa của những nghệ nhân xưa.

Những pho tượng có gương mặt toát lên vẻ an nhiên, tĩnh tại, từng đường nét bàn tay, nếp áo, khăn choàng được chạm khắc tinh tế. Ngay cả những chi tiết nhỏ cũng sống động, sắc sảo như được thổi hồn vào. Chính nhờ những giá trị đó, Đền Hạ được ví như minh chứng sống động cho di sản văn hóa của dân tộc.

4.3 Các lễ hội diễn ra hàng năm

Lễ hội Đền Hạ Tuyên Quang diễn ra hằng năm từ ngày 11 đến 16 tháng 2 âm lịch, trong đó ngày 11 và 12 được coi là chính hội. Đây là dịp cả vùng đất Tuyên Quang rộn ràng không khí linh thiêng xen lẫn náo nhiệt, thu hút người dân địa phương cùng du khách khắp nơi tìm về. Lễ hội được tổ chức long trọng với hai phần: phần Lễ trang nghiêm và phần Hội tưng bừng.

Buổi sáng ngày 11, từ khi trời vừa hửng sáng, dân làng tập trung tại đền Mẫu Ỷ La để rước Phương Dung công chúa về Đền Hạ. Sáng ngày 12, đoàn rước lại xuất phát từ đền Thượng, đưa Ngọc Lân công chúa về hợp tế. Nghi thức này tượng trưng cho sự đoàn viên, sum họp thiêng liêng của hai Thánh Mẫu.

Đoàn rước Mẫu được tổ chức công phu khi đi đầu là múa lân, cờ xí rợp trời, trống chiêng vang dội, tiếp đến là phường bát âm, kiệu bát cống, kiệu võng cùng các bô lão và đội hành lễ trang nghiêm hộ tống. Đoàn rước đi đến đâu, tiếng reo hò, tiếng trống hội và bước chân người dân lại nô nức theo đến đó. Hai bên đường, nhiều gia đình bày mâm lễ, đốt nhang, khấn nguyện cầu mong Thánh Mẫu phù hộ cho cuộc sống ấm no, bình an.

Phần Hội mở ra trong bầu không khí náo nhiệt, nơi hàng loạt trò chơi dân gian quen thuộc như kéo co, đẩy gậy, cùng các môn thể thao truyền thống thu hút đông đảo người tham gia. Không những thế, du khách còn được chiêm ngưỡng những màn giới thiệu trang phục truyền thống, trải nghiệm thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ. Hay bạn cũng có thể hòa mình vào diễn xướng dân gian kết hợp cùng âm nhạc rộn ràng.

Không khí hội xuân kéo dài từ ngày 13 đến 15, khiến cả vùng đất tràn đầy tiếng cười và sắc màu văn hóa. Đến ngày 16, lễ hoàn cung được tổ chức long trọng, tiễn Thánh Mẫu trở về đền thờ riêng, khép lại một mùa lễ hội vừa thiêng liêng vừa đậm đà bản sắc dân tộc.

4.4 Những câu chuyện lịch sử được truyền qua nhiều đời

Ngoài hòa mình vào không khí lễ hội, du khách khi xách vali đến Đền Hạ Tuyên Quang cũng sẽ được lắng nghe những câu chuyện nhuốm màu huyền thoại. Điển hình như sự tích về hai nàng công chúa Phương Dung, Ngọc Lân hiển hóa giữa cảnh sắc sông núi, hay những dấu mốc lịch sử mà ngôi đền từng chứng kiến qua bao biến thiên thời cuộc.

Lễ hội Đền Hạ là sợi dây gắn kết cộng đồng, thể hiện lòng thành kính đối với Thánh Mẫu. Đây cũng là lời nhắc nhở thế hệ sau phải biết ơn nguồn cội, trân trọng truyền thống, giữ gìn và tiếp nối những giá trị văn hóa thiêng liêng của dân tộc.

5 Các địa điểm tâm linh gần Đền Hạ

Nếu hành hương đến Đền Hạ Tuyên Quang, bạn đừng quên kết hợp ghé thăm những ngôi đền linh thiêng khác để chuyến đi thêm trọn vẹn.

- Đền Ỷ La chỉ cách Đền Hạ chừng 3,5km. Được dựng từ năm 1743 và trùng tu vào đầu thế kỷ XIX, nơi đây hiện vẫn lưu giữ kho tàng bảo vật quý như bốn sắc phong, hàng chục pho tượng cổ, chuông đồng, lư hương và nhiều đồ thờ mang giá trị lịch sử.

- Đền Thượng, nằm cách Đền Hạ khoảng 4km, được xây dựng năm 1801 để thờ Mẫu Thần. Ngôi đền tựa lưng vào núi, hướng mặt ra dòng sông Lô uốn lượn, khung cảnh vừa hùng vĩ vừa thơ mộng. Đây cũng là nơi diễn ra nhiều lễ hội lớn, thu hút hàng ngàn lượt khách mỗi năm.

- Đền Cấm, ra đời vào cuối thế kỷ XIX, thờ Bà chúa Thượng Ngàn. Khuôn viên rợp bóng cổ thụ, không khí cổ kính và linh thiêng. Bên trong, nhiều di vật và hiện vật tinh xảo vẫn được gìn giữ, mang đậm dấu ấn nghệ thuật và tâm linh.

6 Kinh nghiệm tham quan Đền Hạ Tuyên Quang

6.1 Hướng dẫn cách di chuyển đến Đền Hạ

Từ trung tâm Hà Nội, bạn có thể đi men theo đường Võ Chí Công, nối sang Võ Nguyên Giáp, rồi đi thẳng cao tốc 05. Khi ra đến Quốc lộ 2C, tiếp tục di chuyển là sẽ tới thành phố Tuyên Quang, từ đó chạy thêm một đoạn ngắn là đến Đền Hạ.

Để hành trình thuận tiện nhất, bạn nên chọn ô tô cá nhân hoặc taxi, vừa chủ động vừa đưa đến tận nơi. Ngoài ra, nếu muốn tiết kiệm chi phí, có thể lựa chọn mua vé xe khách tuyến Hà Nội – Tuyên Quang tại bến xe Mỹ Đình.

6.2 Thời gian thích hợp tham quan Đền

Khoảng thời gian đẹp nhất để ghé thăm Đền Hạ là từ dịp Tết Nguyên Đán cho đến giữa tháng Hai âm lịch. Đây là mùa lễ hội rộn ràng, khi những nghi thức tín ngưỡng và hoạt động văn hóa diễn ra sôi nổi, mang đến cho bạn cơ hội cảm nhận trọn vẹn không khí linh thiêng và náo nhiệt.

6.3 Những lưu ý khi viếng thăm Đền Hạ Tuyên Quang

Khi dự lễ hội hay vào hành lễ tại Đền Hạ, du khách cần giữ sự trang nghiêm. Hãy ưu tiên lựa chọn chọn trang phục lịch sự, kín đáo và gọn gàng.

Trong không gian linh thiêng, nên bước đi nhẹ nhàng, trò chuyện nhỏ tiếng để không làm gián đoạn nghi lễ. Đặc biệt, tránh chạm tay vào các cổ vật hay hiện vật đã được ban quản lý quy định cấm để bảo tồn trọn vẹn giá trị di sản.

Trải qua bao biến động của thời gian, Đền Hạ Tuyên Quang vẫn đứng đó, uy nghi và tĩnh lặng, như minh chứng cho sức sống bền bỉ của văn hóa Việt. Nếu bạn mong muốn xách vali lên và tìm một hành trình vừa linh thiêng vừa giàu giá trị văn hóa, thì đây chắc chắn là điểm đến không thể bỏ lỡ.