1Đôi nét về Lễ hội Hoa ban - Mường Lò
Lễ hội hoa Ban còn có tên gọi khác là lễ hội Xên Mường, được tổ chức bởi người dân tộc Thái ở một số địa phương Tây Bắc. Lễ hội diễn ra định kỳ hàng năm vào dịp tháng 2 âm lịch, cũng là mùa hoa ban bắt đầu nở rộ, phủ trắng cả vùng núi rừng Tây Bắc. Lễ hội Hoa Ban cùng Hội Xòe Mường Lò và Lễ hội Xên Lẩu Nó tạo nên nét độc đáo riêng biệt trong văn hóa của người Thái ở Yên Bái.
Lễ hội Hoa ban - Mường Lò được tái hiện trong ngày hội du lịch năm 2020
Lễ hội đã có từ rất lâu đời, được các thế hệ kế tục và phát huy. Lễ hội thể hiện tấm lòng tôn kính và tri ân của quần chúng nhân dân, dành sự tưởng nhớ công lao to lớn đến các vị thần đã có công khai thiên lập địa. Đồng thời cũng gửi gắm mong cầu được quốc thái dân an, cho bản Mường được no ấm, quanh năm đều mưa thuận gió hòa, mùa màng được bội thu, thóc đầy bồ, gà đầy sân, gia đình thì êm ấm, hạnh phúc… Tuy nhiên cho đến ngày nay lễ hội chủ yếu được tái hiện trong những festival lễ hội phục vụ du lịch, cùng nhiều nét cách tân, không thực hiện theo những tập tục nghi lễ xưa.
Theo tương truyền trong dân gian và lời kể của các già làng thì lễ hội Hoa ban gắn liền với một sự tích về tình yêu đôi lứa đầy thương tâm. Chuyện kể lại rằng, nàng Khôm (theo tiếng Thái có nghĩa là nghèo, cay đắng) và chàng Tào Lu (có nghĩa là giàu có) dành tình yêu cho nhau nhưng không nhận được sự chấp nhận từ gia đình.
Thế nên khi mùa xuân đến, hai người đã lén gia đình rủ nhau lên chơi ở hang Thẩm Đông Ngoạng (hay còn gọi là hang rừng ve, tức hang Thẩm Lé ngày nay). Ít lâu sau, khi trở về chàng trai bị cảm nặng rồi chết, biến thành con Tô Mánh Lú (có màu đen, kích thước to hơn con ve). Còn Nàng Khôm vì không muốn bị gia đình ép gả cho chàng trai khác nên đã bỏ trốn vào rừng. Nàng cứ chạy, chạy mãi, đến khi kiệt sức rồi thì chết gục ở trong rừng. Nơi nàng ngã xuống sau này mọc lên một loại cây có hoa trắng, hương thơm dịu dàng như mật ngọt, người dân gọi đó là hoa Ban.
Sự tích Lễ hội Hoa ban - Mường Lò cũng là sự tích về loài hoa ban trắng nở rộ khắp núi rừng Tây Bắc
Từ ấy mỗi dịp xuân về loài hoa ban ấy lại nở rộ, như tưởng nhớ lại kỉ niệm mà chàng Lu và nàng Khôm đã có cùng nhau trong chuyến đi chơi hang. Loài hoa thanh khiết, trong trắng như tình yêu đôi lứa, lặng lẽ khoe sắc giữa đất trời Tây Bắc, kiên định nhớ về những hạnh phúc đã qua. Thế cho nên mỗi độ xuân về, người Thái lại tổ chức Lễ hội Hoa ban - Mường Lò như một sự khắc ghi về ý nghĩa tình yêu đôi lứa và mong cầu những điều tốt đẹp sẽ đến trong cuộc sống.
Lễ hội Hoa Ban chính là nét văn hóa tâm linh được truyền qua bao thế hệ, có ý nghĩa rất to lớn trong đời sống tinh thần, tín ngưỡng của đồng bào dân tộc Thái. Việc tổ chức lễ hội hàng năm mang theo tâm nguyện của họ thỉnh bái lên thần “Then” – vị thần cao nhất trong hàng ngũ thánh thần theo đức tin của người Thái. Đồng thời họ cũng thỉnh bái “nàng Ban” – hình ảnh cô gái trinh trắng, thuần khiết với một tình yêu thủy chung, son sắt. Cuối cùng họ cũng thỉnh bái đến ma trời, ma mường, ma núi, ma sông… để câu nguyện sự phù hộ cho mưa thuận gió hòa, cây cối tốt tươi, vạn vật đơm hoa, kết trái, cầu chúc cho lứa đôi hạnh phúc, người người nhà nhà đều có cuộc sống yên vui, ấm no, đủ đầy.
Những tiết mục múa hát được biểu diễn trong lễ hội Hoa Ban ngày nay
Xem thêm: Về Yên Bái khám phá Lễ hội Lồng Tồng của người Tày ở Kiến Thành
2Những nghi lễ của Lễ hội Hoa ban - Mường Lò
Để mở đầu Lễ hội Hoa ban - Mường Lò, những người dân tộc Thái sẽ cùng nhau mang lễ vật lên hang Thẩm Lé làm lễ cúng. Lễ vật bao gồm một con lợn, mấy cành hoa ban, chai rượu, hai bát gạo tẻ, hai bát cơm trắng, vài nén hương cùng trầu cau. Người làm lễ là thầy, thầy khấn bài cúng thần hang, thần rừng, cầu nguyện cho người dân có được cuộc sống ấm no và sung túc.
Sau khi hoàn thành phần lễ, sẽ đến phần hội để người dân được cùng nhau hòa vào không khí sôi động, tưng bừng. Các thanh niên trai gái cùng nhau chơi hội hái hoa, sôi nổi tham gia những trò biểu diễn độc đáo. Tiếng người hò reo cười đùa, tiếng pí, tiếng khèn hòa cùng tiếng trống chiêng vô cùng huyên náo. Con trai thì thổi khèn, con gái dập dìu ngại ngùng e thẹn, múa những điệu Thẩm Lé - là điệu múa dành riêng khi đi hái hoa ban.
Điệu múa hái hoa ban được tái hiện trong lễ hội tổ chức hàng năm
Lúc này các chàng trai sẽ thi nhau trèo lên những cây hoa ban cao nhất, hái hoa xuống tặng cho những cô gái mà mình thích. Có khi cùng lúc có 5, 6 chàng trai cùng trèo lên, còn ở bên dưới các cô gái lấy những cái ớp (có hình dáng gần giống cái giỏ) để chuẩn bị đón những bông hoa được thả xuống. Anh chàng có ý với cô gái nào thì thả cho cô gái đó, còn cô gái cũng sẽ đón lấy hoa của chàng trai mà mình để ý. Như vậy nam thanh nữ tú tìm thấy nhau, cứ thế mà nên duyên.
Lễ hội hoa ban được Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Yên Bái rất chú trọng tái hiện sao cho vẫn giữ nguyên tinh thần vốn có
Khi lễ hội Hoa Ban kết thúc cũng là lúc các cặp đôi trai gái tạm thời chia tay nhau để chuẩn bị xuống đồng cày cấy cho mùa vụ mới. Vì mùa xuân ở Yên Bái đồng thời cũng là mùa làm nương. Cho nên, trong dân ca của người Thái mới có những đoạn níu kéo nhau đầy tình tứ mà ý nhị như thế này:
“Muốn chơi thì chơi lúc hoa ban còn nở
Đùa thì đùa thời hoa ban còn nhiều
Đừng đợi lát nữa hoa sẽ tàn
Lúc ấy con gái có chồng thì bị xích đeo tay, gông đeo cổ, chẳng đi chơi hội được nữa rồi…”
3Những thách thức trong việc gìn giữ lễ hội giữa thời kỳ hiện đại hóa
Lễ hội Hoa ban - Mường Lò ngày nay đã có nhiều thay đổi, kết hợp với những cuộc thi như Người đẹp Hoa Ban để thu hút đông đảo sự quan tâm của người dân địa phương và khách du lịch
Ngày nay cùng với sự phát triển của thời đại, rất nhiều những nếp sống, nếp văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số đã bị mai một. Cuộc sống hiện đại hơn, người dân cũng bắt đầu rời quê hương xuống thành phố làm việc khiến không gian dành cho các lễ hội truyền thống bị thu hẹp lại. Hầu hết chỉ còn người già là am hiểu về văn hóa của dân tộc mình, thế hệ trẻ ít quan tâm, ít biết đến và ít hứng thú. Cho nên để gìn giữ những giá trị truyền thống tốt đẹp đòi hỏi Yên Bái nói riêng và các tỉnh thành miền núi phía Bắc nói chung, phải nỗ lực hơn nữa để duy trì các tập tục, tăng cường ý thức cho người dân về giá trị ngàn đời mà chúng ta cần tiếp nối và phát huy.
Trên đây là đôi nét về Lễ hội Hoa ban - Mường Lò cùng những ý nghĩa cao đẹp mà đồng bào dân tộc Thái gửi gắm. Nếu có dịp đến Yên Bài mùa xuân, bạn đừng bỏ lỡ cơ hội tham gia lễ hội cùng người dân địa phương và tìm hiểu nhiều điều thú vị hơn về đặc trưng văn hóa của miền đất này nhé.
