Tháp Bút Đài Nghiên, biểu tượng văn hóa lịch sử độc đáo của Hà Nội

1Lịch sử hình thành Tháp Bút, Đài Nghiên

Tháp Bút và Đài Nghiên là hai công trình biểu tượng của đền Ngọc Sơn được xây dựng vào năm 1864 (một số tài liệu ghi là 1865) bởi Nguyễn Văn Siêu – một nhà nho uyên bác và một án sát nghỉ hưu nổi tiếng của Hà Nội. Sự ra đời của hai công trình này không chỉ đơn thuần là một phần trong quá trình tu bổ đền Ngọc Sơn mà còn mang ý nghĩa sâu sắc trong bối cảnh lịch sử, xã hội đầy biến động của thời kỳ đó.

Thời điểm này, đất nước ta đang trải qua những thay đổi lớn lao dưới sức ép từ sự xâm lược của thực dân Pháp. Triều đình nhà Nguyễn rơi vào thế lúng túng, chưa thể quyết định giữa cải cách toàn diện hay bảo thủ với các giá trị cũ đã trở nên lỗi thời.

Trong bối cảnh đó, uy thế của cố đô Thăng Long dần bị lu mờ, văn hóa xã hội Hà Nội rơi vào tình trạng suy thoái nghiêm trọng. Nhà thơ Vũ Tông Phan, một người cùng thời với Nguyễn Văn Siêu từng viết những vần thơ miêu tả một Hà Nội sa sút về đạo đức và văn hóa:

"Trắng nước Hồ Gươm như thuở trước,

Đen lòng nhân thế khác ngày xưa."

Chính trong hoàn cảnh ấy, Nguyễn Văn Siêu quyết định xây dựng Tháp Bút và Đài Nghiên như một biểu tượng cho việc hồi sinh tinh thần văn hóa, khôi phục lại giá trị đạo đức và trí tuệ của người Việt Nam.

Nguyễn Văn Siêu đã cho dựng Tháp Bút và sau đó là Đài Nghiên - thể hiện một lời tuyên ngôn mạnh mẽ về việc bảo vệ văn hóa và đạo đức trước những thử thách của thời đại.

Xem thêm: Du lịch Hà Nội, hành trình trở về quá khứ nghìn năm văn hiến

2Vẻ đẹp kiến trúc và ý nghĩa biểu tượng

2.1 Tháp Bút - “Viết lên trời xanh”

Theo tìm hiểu của MIA.vn, Tháp Bút được xây dựng trên một gò núi nhân tạo mang tên Ngọc Bội với cấu trúc dạng vuông gồm năm tầng và tổng chiều cao 28m. Đỉnh tháp được thiết kế hình ngòi bút lông dựng ngược như đang viết lên trời xanh, thể hiện khát vọng vươn lên mạnh mẽ. Chi tiết này không chỉ mang ý nghĩa biểu tượng của văn hóa mà còn thể hiện tinh thần học thuật và trí tuệ vượt thời gian.

Trên thân tháp, ba chữ Hán “Tả Thanh Thiên” (Viết lên trời xanh) được khắc dọc ở tầng giữa. Những chữ này không chỉ là lời khẳng định về khí phách mà còn mang hàm ý rộng lớn: sự kết nối giữa con người và trời đất, giữa trí tuệ và vũ trụ bao la. Tháp Bút đứng sừng sững trên núi Độc Tôn, tạo thành thế "đỉnh thiên độc tôn" – biểu tượng của sự vươn lên không ngừng, khẳng định vai trò của văn hóa và tri thức trong việc xây dựng đất nước.

Ngoài ra, Tháp Bút còn tượng trưng cho sự kết hợp hài hòa giữa văn hóa và lịch sử. Ngọn núi Độc Tôn, từng là nơi lập đàn tế sau chiến thắng của chúa Trịnh Doanh, giờ đây trở thành bệ đỡ vững chắc cho cây bút tượng trưng cho văn hóa. Sự kết hợp này thể hiện rõ quan điểm “Núi nhờ tháp mà truyền mãi, tháp nhờ núi mà vững bền.”

2.2 Đài Nghiên, hình ảnh của trí tuệ

Ngay đầu cầu Thê Húc, Đài Nghiên được đặt trang trọng trên một trụ đá hình hộp, đóng vai trò như điểm kết nối giữa không gian hồ Gươm và đền Ngọc Sơn. Đài Nghiên được chạm khắc từ đá xanh nguyên khối, mô phỏng hình dáng nửa quả đào khoét lõm. Ba con thiềm thừ (cóc ba chân) làm nhiệm vụ nâng đỡ, tượng trưng cho sự bền vững và ổn định.

Trên thân Đài Nghiên khắc một bài minh 64 chữ Hán do chính Nguyễn Văn Siêu sáng tác, mang ý nghĩa sâu sắc về triết lý học thuật. Bài minh không chỉ khuyên vua chúa sử dụng hiền tài để phát triển đất nước mà còn tôn vinh vai trò của tri thức trong việc duy trì và phát huy văn hóa dân tộc. Đài Nghiên như một lời nhắc nhở rằng, để viết nên những thành tựu to lớn cần có sự ổn định và bệ đỡ vững chắc.

Tháp Bút và Đài Nghiên không chỉ là hai công trình kiến trúc riêng lẻ mà còn tạo nên một chỉnh thể hoàn hảo. Nếu Tháp Bút tượng trưng cho bút pháp, khát vọng trí tuệ thì Đài Nghiên lại là biểu tượng của sự nuôi dưỡng tri thức, của sự bền bỉ và ổn định.

Khi đứng bên hồ Gươm, Tháp Bút – Đài Nghiên còn được ví như “bộ tứ bảo” của đất trời: bút, nghiên, giấy (trời xanh) và mực (nước hồ). Ý nghĩa này không chỉ nâng tầm giá trị văn hóa mà còn làm nổi bật sự kết hợp hài hòa giữa thiên nhiên và con người trong quần thể Hồ Gươm.

Cùng với cầu Thê Húc và đền Ngọc Sơn, Tháp Bút và Đài Nghiên đã tạo nên một không gian văn hóa lịch sử độc đáo, nơi thể hiện rõ nét triết lý âm dương hòa hợp. Tháp Bút đứng trên núi Độc Tôn như đại diện cho sự kết nối giữa văn và võ, giữa bút pháp và kiếm đạo – một biểu tượng toàn tài của dân tộc Việt Nam.

Hơn 150 năm qua, Tháp Bút và Đài Nghiên vẫn đứng vững bên Hồ Gươm như những nhân chứng lịch sử, gắn bó với sự phát triển của Hà Nội. Không chỉ là điểm đến hấp dẫn cho du khách, hai công trình này còn là nơi lưu giữ tinh thần, trí tuệ và khát vọng của người Việt Nam.

Dù thời gian có trôi qua, Tháp Bút và Đài Nghiên vẫn là biểu tượng bất biến, thể hiện tinh thần học thuật và giá trị văn hóa sâu sắc. Đến đây, bạn không chỉ được chiêm ngưỡng vẻ đẹp của kiến trúc mà còn cảm nhận được ý nghĩa thiêng liêng của những giá trị vượt thời gian. Tháp Bút và Đài Nghiên, vì thế, không chỉ là di sản văn hóa của Hà Nội mà còn là niềm tự hào của cả dân tộc Việt Nam.

3 Truyền thuyết thú vị của Tháp Bút Đài Nghiên

Theo chia sẻ của nhiều người dân Hà Nội với Cẩm nang du lịch MIA.vn, một trong những giai thoại được lưu truyền rộng rãi là vào sáng ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, khi mặt trời mọc, bóng ngòi bút trên đỉnh Tháp Bút sẽ chạm đúng vào lòng Đài Nghiên. Câu chuyện này được truyền tai như minh chứng cho sự tinh tế và thâm thúy trong thiết kế của các bậc tiền nhân.

Tuy nhiên, theo các nhà khoa học và nghiên cứu thiên văn học, hiện tượng này không thể xảy ra do sự khác biệt giữa lịch âm và dương, cũng như chu kỳ chuyển động biểu kiến của mặt trời. Một năm dương lịch có 365 hoặc 366 ngày, trong khi năm âm lịch thường có 354 hoặc 355 ngày, chênh lệch này khiến việc xác định một ngày cố định trong âm lịch trùng khớp với một hiện tượng thiên văn hàng năm trở nên bất khả thi. Do đó, câu chuyện này thực chất chỉ là một lời “nói trạng” thú vị, nhằm tô điểm thêm nét huyền bí và sự kỳ diệu cho hai công trình nổi tiếng này.

Dẫu vậy, truyền thuyết này vẫn góp phần làm tăng thêm sức hấp dẫn của Tháp Bút và Đài Nghiên. Không chỉ là nơi lưu giữ giá trị văn hóa, hai công trình còn kích thích trí tưởng tượng và sự tò mò của nhiều du khách, khiến chúng trở thành điểm đến không thể bỏ qua khi khám phá Hà Nội ngàn năm văn hiến.

Tháp Bút và Đài Nghiên không chỉ là những công trình kiến trúc độc đáo mà còn mang trong mình giá trị văn hóa và lịch sử sâu sắc, là biểu tượng cho trí tuệ và lòng yêu nước của dân tộc Việt Nam. Với sự kết hợp hài hòa giữa vẻ đẹp vật lý và ý nghĩa biểu trưng, hai công trình này không chỉ làm phong phú thêm quần thể di tích Hồ Gươm mà còn là điểm nhấn gợi nhớ về một thời kỳ vàng son của văn hóa dân tộc.