Mèn mén: Đặc sản đậm đà hương vị nơi cao nguyên đá

1Mèn mén Hà Giang – Món ăn đặc sản có 1-0-2 của người Mông

Với người miền xuôi, ngô (hay bắp) là món ăn quen thuộc. Từ luộc, nướng đến chiên, ngô có thể biến hóa thành đủ món ăn vặt hấp dẫn. Nhưng với người H’Mông, ngô không chỉ là lương thực. Họ đã biến nó thành đặc sản mèn mén độc đáo và kỳ công.

Mèn mén là món ăn truyền thống gắn bó sâu sắc với đời sống của người H’Mông ở Hà Giang, Bắc Hà, Simacai và nhiều vùng cao khác, làm từ giống ngô tẻ bản địa. Sau mỗi mùa thu hoạch, ngô được phơi khô trên gác bếp hoặc hiên nhà. Khi đã đủ khô, người ta mới mang đi xay, rây và hấp thành mèn mén dẻo thơm, đậm đà như chính tinh thần người vùng cao.

Cái tên mèn mén được bắt nguồn từ tiếng Quan Hỏa Trung Quốc có nghĩa là bột ngô hấp. Dù mèn mén được làm từ một nguyên liệu hết sức bình thường nhưng lại đem đến cho du khách cảm nhận rất thú vị bởi hương vị thơm ngon đặc biệt.

Hương vị đặc biệt của mèn mén Hà Giang có được là bởi nó được chế biến từ giống ngô ngon nhất của vùng, ngô đã lai hay ngô nơi khác cũng không có được hương vị thơm ngon giống như ngô địa phương này.

Cách làm mèn mén Hà Giang không quá phức tạp, nhưng nó lại đòi hỏi nhiều công đoạn. Đặc biệt món ăn này cần đến những đôi bàn tay khéo léo có kinh nghiệm để làm ra thành phẩm ngon nhất. Món ăn này được người dân truyền lại từ thế hệ này sang thế hệ sau, vì vậy mà mèn mén Hà Giang đã trở thành truyền thống của người H’Mông.

Xem thêm: Quyến luyến với vị ngọt thanh của bánh tam giác mạch Hà Giang

2 Cách nấu mèn mén Hà Giang

Mèn mén được làm hoàn toàn thủ công, không nêm gia vị nên giữ trọn vị ngọt, bùi, dẻo thơm của ngô. Nấu mèn mén không khó, nhưng để có được thành phẩm ngon tuyệt hảo thì đòi hỏi phải được qua bàn tay có kinh nghiệm của người Hà Giang. Mỗi bước làm mèn mén đều đòi hỏi sự tỉ mỉ, nhẫn nại và kinh nghiệm như cách người H’Mông gìn giữ tinh túy trong từng hạt ngô.

Bước 1: Xay bột ngô

Đầu tiên, người ta tách ngô khỏi lõi, nhặt bỏ hạt sâu, mốc. Chỉ giữ lại những hạt to, chắc. Sau đó đem xay thủ công bằng cối đá truyền thống có hai thớt chồng lên nhau, rất nặng và khó thao tác. Ngô sẽ được xay tróc hết vỏ rồi mới xay đến khi thành bột mịn, đây cũng công đoạn vất vả nhất khi làm mèn mén.

Bột ngô xay xong được sàng kỹ để loại bỏ mày và sạn, rồi đổ ra nia, trộn với ít nước. Nước phải vừa đủ: khô quá bột sẽ khó chín, ướt quá sẽ nhão. Tất cả phụ thuộc vào kinh nghiệm và đôi tay người làm.

Bước 2: Hấp bột ngô

Bột được đặt vào chõ gỗ đặt trong nồi nước lớn. Hấp mèn mén cũng phải mất đến hai lần, hấp lần đầu để nước tẩm vào bột ngô, để bột ngô được tơi không bị vón cục, người ta cần phải tính toán thời gian sao cho hợp lý, ngô già hay ngô non đều cần thời gian khác nhau. Với bột ngô non thì chỉ cần nước trong chảo sôi, hơi nước bắt đầu bốc lên miệng chõ là có thể hoàn thành lần đồ đầu tiên, còn với ngô già thì cần để lửa lâu hơn, khoảng 10–12 phút.

Sau lần hấp đầu tiên thì bột ngô sẽ được đổ ra mẹt, để nguội rồi vò cho tơi và lọc ra những mảng ngô già lửa. Người ta tiếp tục cho thêm nước, trộn đều để bột không bị vón cục. Khi bột tơi xốp trở lại sẽ tiếp tục đặt vào chõ hấp lần thứ hai cho bột chín hẳn.

Sau hai lần hấp, bột ngô tơi xốp, khi đó mèn mén Hà Giang mới được coi là nấu hoàn tất.

Chế biến mèn mén từ lúc bắt đầu cho tới khi hoàn thành sẽ mất ít nhất là 2 đến 3 tiếng nên để kịp cho phiên chợ sáng, người dân địa phương phải dậy từ 4 - 5 giờ sáng để chuẩn bị. Người lên nương sẽ mang mèn mén đi để ăn sáng rồi ăn trưa.

3Cách thưởng thức món mèn mén

Khi chín mèn mén sẽ có mùi thơm lan tỏa, vị bùi ngọt, đậm đà, bạn ăn càng chậm rãi, nhai càng kỹ thì sẽ càng cảm thấy thấm hương thấm vị. Lần đầu thưởng thức, nhiều người thấy khó ăn. Nhưng càng ăn lại càng thấm, thấy ngon, mộc mạc và đặc biệt. Mèn mén Hà Giang khá là khô và dẻo nên nếu dùng trong dùng trong bữa chính, mèn mén sẽ thường được ăn kèm với canh rau cải hoặc đậu chúa để không bị nghẹn.

Trong các chợ phiên, mèn mén có thể ăn cùng thắng cố, chan nước dùng, ăn mèn mén cùng phở, mì hay biến tấu với nguyên liệu mới tạo thành món ăn lạ miệng. Mèn mén còn được ăn cùng với ớt nướng, do điều kiện khí hậu ở vùng cao rất lạnh giá nên người dân nơi đây ăn ớt rất giỏi để chống rét, ớt càng cay càng tốt và để đúng vị nhất phải là ớt thóc, quả nhỏ xíu như hạt thóc, đem nướng lên rồi giã cùng với muối, ăn cùng với mèn mén nữa là đỉnh của chóp.

Với đồng bào H’Mông, mèn mén không chỉ là món ăn nuôi sống bao đời mà còn là một phần văn hóa ẩm thực, phong tục tập quán. Trên rẻo cao Tây Bắc nơi đất khô đá cứng không trồng được lúa, những hạt ngô đã cho ra đời món mèn mén giản dị mà đầy sức sống.

Mèn mén nghe thì dân dã nhưng vị lại ngon tuyệt. Món đặc sản này không chỉ là món ăn đơn thuần của người H’Mông, mà còn là kết tinh của lao động, tập quán và đời sống vùng cao Hà Giang. Từ hạt ngô rắn rỏi trên nương đá đến những chõ hấp nghi ngút khói, tất cả phản ánh một cuộc sống khắc nghiệt mà kiên cường của đồng bào nơi đây. Nếu có dịp xách vali lên rẻo cao Hà Giang, bạn một lần hãy thử món đặc sản có 1-0-2 tại mảnh đất này nhé. Bạn cũng có thể mua mèn mén về làm quà cho người thân nữa và chắc chắn đây sẽ là một món quà tuyệt vời đấy!