Vai trò của senpai và kouhai trong văn hóa Nhật Bản

1 Senpai là gì trong tiếng Nhật?

Khi học từ mới trong tiếng Nhật, một mẹo hay là bạn hãy bắt đầu từ việc tìm hiểu các chữ Hán. Nhìn vào hai từ 先輩 và 後輩, MIA.vn chắc rằng bạn sẽ thấy cả hai đều có chữ "輩", nghĩa là "bạn đồng hành".

先 = trước, đi trước

後 = sau, đi sau

輩 = người cùng hội, cùng thế hệ

Tạm dịch, 先輩 là "người đi trước", còn 後輩 là "người đến sau". Hai từ này luôn song hành, người này không thể tồn tại nếu thiếu người kia. Thế nên có thể nói yếu tố thời gian là yếu tố cốt lõi giúp xác định ai là senpai và ai là kouhai.

Theo định nghĩa trong từ điển thì:

先輩: Người có tuổi đời, địa vị, kinh nghiệm hoặc học vấn và kỹ năng cao hơn mình.

後輩: Người có tuổi đời, địa vị, kinh nghiệm hoặc học vấn và kỹ năng thấp hơn mình.

Nói cách khác, senpai là người đi trước, có nhiều kinh nghiệm hơn trong một lĩnh vực, và thường là người hướng dẫn, dìu dắt kouhai, những người đang đi lại con đường mà họ từng trải qua.

Theo kinh nghiệm du lịch thì trong tiếng Nhật, mối quan hệ senpai-kouhai ảnh hưởng sâu sắc đến cách xưng hô, lựa chọn ngôn ngữ và mức độ lễ phép trong giao tiếp. Không chỉ bằng lời nói, mối quan hệ này còn ẩn chứa những quy tắc bất thành văn, chẳng hạn như ai là người được phát biểu trong cuộc họp, hay ai là người phải dọn dẹp sau buổi tập kendo.

Hiểu rõ và nhận diện mối quan hệ này là điều vô cùng quan trọng trong văn hóa Nhật Bản, đặc biệt là trong môi trường học đường. Khi xưng hô, bạn có thể gọi người trên là senpai hoặc thêm hậu tố này vào tên, chẳng hạn như “Tanaka-senpai”. Tuy nhiên, không ai dùng từ kouhai như một hậu tố sau tên riêng. Về mặt ngôn ngữ, kouhai thường dùng lối nói trang trọng, lịch sự khi giao tiếp với senpai, trong khi senpai lại có thể dùng ngôn ngữ tự nhiên, thân mật hơn với kouhai.

2 Senpai trong hệ thống giáo dục Nhật Bản

2.1 Hệ thống giáo dục Nhật Bản

Đối với trẻ em Nhật, trường học chính là nơi đầu tiên các em tiếp xúc với khái niệm senpai-kouhai. Dù vậy, khái niệm "người lớn tuổi hơn" trong trường học không nhất thiết dựa trên tuổi sinh học, mà dựa trên năm nhập học.

Tại Nhật, giáo dục bắt buộc kéo dài 9 năm, bao gồm tiểu học và trung học cơ sở. Trong khoảng thời gian này, học sinh hiếm khi bị lưu ban, cũng không được học vượt lớp, nên những học sinh trong cùng năm học thường được coi là "đồng trang lứa" (同い年), dù sinh tháng nào.

Hệ thống tính tuổi của Nhật Bản có một điểm đặc biệt: năm học bắt đầu vào ngày 1 tháng 4. Pháp luật quy định tuổi được tính tại 0 giờ ngày trước sinh nhật của một người. Do đó, một đứa trẻ sinh ngày 1 tháng 4 được coi là tròn 6 tuổi vào ngày 31 tháng 3 và đủ điều kiện nhập học. Trong khi đó, một trẻ sinh ngày 2 tháng 4 sẽ phải chờ đến năm sau.

Vì vậy, sinh ngày 1 tháng 4 sẽ là "người nhỏ tuổi nhất lớp", còn sinh ngày 2 tháng 4 là "người lớn tuổi nhất lớp". Từ đây, người Nhật có hai khái niệm:

早生まれ (hayaumare): sinh sớm, tức sinh từ 1/1 đến 1/4

遅生まれ (osoumare): sinh muộn, tức từ 2/4 trở đi

2.2 Senpai trong trường tiểu học

Dù tiểu học là giai đoạn đầu tiên của giáo dục bắt buộc và trẻ bắt đầu bước vào xã hội học đường, khái niệm senpai-kouhai vẫn chưa phổ biến. Trẻ em thường gọi các anh chị lớn hơn bằng tên kèm hậu tố thân mật như ~ちゃん hay ~くん, thay vì gọi là "senpai". Ngay cả trong các câu lạc bộ thể thao ở tiểu học (ví dụ như câu lạc bộ cầu lông) cũng không có sự phân biệt nghiêm ngặt về vai vế.

2.3 Trung học – Nơi mối quan hệ senpai-kouhai bắt đầu

Mọi chuyện bắt đầu thay đổi rõ rệt khi bước vào trung học cơ sở. Sau sáu năm tiểu học, học sinh bắt đầu cảm nhận được môi trường học đường "người lớn" hơn. Đây cũng là thời điểm các em mặc đồng phục lần đầu, và tham gia các câu lạc bộ sau giờ học, gọi là bukatsu (部活).

Tùy từng trường, nhưng thông thường, sự phân tầng giữa senpai và kouhai rõ rệt bắt đầu từ cấp trung học cơ sở. Và chính trong các hoạt động bukatsu, mối quan hệ này bộc lộ rõ rệt nhất.

2.4 Bukatsu – Câu lạc bộ sau giờ học

Bukatsu là tên gọi chung cho các hoạt động ngoại khóa do trường tổ chức, từ thể thao như bóng chày, cầu lông đến văn hóa – nghệ thuật như âm nhạc, mỹ thuật hay khoa học. Dù mục tiêu chính thức là giúp học sinh rèn luyện kỹ năng và phát triển sở thích, bukatsu cũng là nơi để học sinh học cách ứng xử trong một hệ thống phân cấp.

Trong giờ học, học sinh thường ở trong lớp với các bạn cùng năm học. Nhưng sau giờ học, thông qua bukatsu, học sinh sẽ tiếp xúc với các anh chị khóa trên, từ đó hình thành rõ rệt mối quan hệ senpai-kouhai.

2.5 Senpai ở đại học

Lên đại học, khoảng cách tuổi tác dường như không còn là vấn đề lớn. Bạn có thể học cùng lớp với những người lớn tuổi hơn hoặc nhỏ tuổi hơn mình. Trong môi trường đại học, mối quan hệ senpai/kouhai không dựa vào tuổi tác hay số năm học mà chủ yếu căn cứ vào năm nhập học. Tức là, dù bạn và một người học cùng lớp nhưng họ vào trường trước bạn một năm, họ vẫn được xem là senpai.

3 Mối quan hệ trong công sở: Cởi mở nhưng vẫn theo tôn ti

Khi bước vào môi trường làm việc, mối quan hệ senpai-kouhai vẫn được duy trì nhưng trở nên linh hoạt và cởi mở hơn. Thay vì dựa vào tuổi tác hay năm vào làm, thứ bậc ở đây thường được xác lập dựa trên mức độ kinh nghiệm và khả năng chuyên môn. Một senpai trong công sở là người đi trước về kiến thức, có vai trò dìu dắt, truyền đạt kỹ năng và định hướng cho những nhân viên trẻ hơn, tức kouhai. Dù vẫn tồn tại yếu tố tôn trọng và học hỏi, nhưng mối quan hệ trong công ty thường mang tính cộng tác, cùng nhau làm việc để hướng tới mục tiêu chung.

Không những vậy, quan hệ senpai-kouhai trong công việc còn có thể vượt ra ngoài ranh giới của nơi làm việc. Nhiều cặp senpai-kouhai duy trì mối quan hệ thân thiết trong đời sống cá nhân, cùng chia sẻ các hoạt động xã hội và đồng hành với nhau cả ngoài công việc.

4 Trách nhiệm của senpai: Truyền đạt kinh nghiệm và nâng đỡ đàn em

Trong các môi trường như trường học, câu lạc bộ, công sở và các tổ chức, người có nhiều kinh nghiệm hơn, tức “senpai”, có trách nhiệm chia sẻ kiến thức và kỹ năng với những người mới hơn, gọi là “kouhai”. Đây là mối quan hệ một-một: senpai chỉ dẫn cụ thể cho từng đàn em, trong khi kouhai tích cực học hỏi và rèn luyện dưới sự hướng dẫn ấy.

Điều quan trọng là không chỉ đơn thuần hướng dẫn công việc mà senpai còn giúp đàn em thích nghi với môi trường và hoàn cảnh, cũng như hỗ trợ tinh thần. Tùy vào lĩnh vực, vai trò của senpai có thể đòi hỏi mức độ trách nhiệm khác nhau. Ví dụ, trong thể thao, senpai đóng vai trò gần giống như một huấn luyện viên, trong khi tại công sở, họ có thể là người hỗ trợ quá trình hòa nhập và phát triển kỹ năng chuyên môn cho nhân viên mới.

Nếu bạn có dịp chuẩn bị vali đến ghé thăm Nhật Bản và tham gia vào một lớp học ngắn hạn, câu lạc bộ địa phương hay một môi trường làm việc quốc tế, việc hiểu rõ và trân trọng mối quan hệ senpai-kouhai sẽ giúp bạn thể hiện sự lịch thiệp, dễ dàng hòa nhập và để lại ấn tượng tốt trong mắt người Nhật.