Tứ hợp viện: Nét kiến trúc cổ hơn 3000 năm của người Hoa Bắc

1 Tứ hợp viện là gì?

Tứ hợp viện (tiếng Trung: 四合院) còn được gọi là tứ hợp phòng. Đây là một kiểu kiến trúc dân gian truyền thống phổ biến ở vùng Hoa Bắc, đặc biệt là tại Bắc Kinh. Đúng như tên gọi, “tứ” là bốn, “hợp” là bao quanh, “viện” là sân. Tứ hợp viện là dạng nhà được xây theo hình vuông khép kín, gồm bốn dãy nhà bao quanh một khoảng sân ở giữa.

Cấu trúc Tứ hợp viện gồm bốn dãy nhà bao quanh một khoảng sân trung tâm, tạo thành bố cục hình chữ “口” (khẩu). Từ ngoài nhìn vào, các bức bình phong và tường bao che kín hoàn toàn không gian bên trong. Do đó, người ngoài không thể thấy hoạt động bên trong sân, cũng như người trong khó quan sát ra ngoài.

Cửa chính thường đóng kín, trừ khi có việc hệ trọng. Lối sống này tạo nên một mô hình sinh hoạt khép kín, nơi mà cả đại gia đình sống cùng nhau nhưng ít tiếp xúc với bên ngoài. Đây là biểu hiện rõ ràng của quan niệm “an cư lạc nghiệp”, nơi gia đình là thế giới thu nhỏ, tự cung tự cấp và kín đáo như một pháo đài.

Một đời người có thể sống trong một Tứ hợp viện, từ nhỏ đến lớn, từ trẻ đến già. Mọi thế hệ cùng sinh hoạt trong một không gian chung, tạo nên sự kết nối giữa người với người, giữa quá khứ và hiện tại.

Có thể thấy, Tứ hợp viện còn phản ánh nếp sống, thứ bậc gia đình và tư tưởng Nho giáo sâu sắc trong văn hóa Trung Quốc. Hiện nay, nhiều khu Tứ hợp viện ở Bắc Kinh vẫn còn được bảo tồn hoặc cải tạo thành nhà hàng, khách sạn, bảo tàng.

2 Cấu trúc và quy mô của nhà Tứ hợp viện

Dù tên gọi là “Tứ hợp viện” nhưng không phải tất cả các công trình loại hình này đều chỉ có một sân duy nhất. Theo tìm hiểu của MIA.vn, Tứ hợp viện là kiểu tổ hợp kiến trúc có khả năng mở rộng linh hoạt về quy mô.

2.1 Quy mô của một Tứ hợp viện

Những gia tộc giàu có hoặc quyền quý có thể xây dựng các “đại hợp viện” gồm 3, 5, thậm chí 7 đến 9 sân liên hoàn. Mỗi sân lại được bao quanh bởi bốn dãy nhà, tạo thành các cấp độ “nhất tiến”, “nhị tiến”, “tam tiến”... nối tiếp nhau qua hành lang có mái ngói liền kề. Những hộ dân bình thường thường chỉ sở hữu một Tứ hợp viện nhỏ, với khoảng sân vừa đủ để lấy sáng.

Để dễ hình dung, kiến trúc Tứ hợp viện được chia thành các dạng hình học như sau:

- Tứ hợp viện 1 sân: Bố cục hình chữ “khẩu” (口) – còn gọi là Nhị tiến Nhất viện.

- Tứ hợp viện 2 sân: Bố cục hình chữ “nhật” (日) – còn gọi là Tam tiến Nhị viện.

- Tứ hợp viện 3 sân: Bố cục hình chữ “mục” (目) – còn gọi là Tứ tiến Tam viện.

Xem thêm: Kinh nghiệm du lịch Trung Quốc tự túc chi tiết năm 2025

2.2 Cấu trúc của một Tứ hợp viện

Dù quy mô khác nhau, nhưng bố cục tiêu chuẩn vẫn được giữ nguyên:

- Chính phòng nằm ở phía Bắc, là nơi sinh hoạt chính của chủ nhà. Nơi đây thường rộng rãi, thoáng, được xây trên nền cao bằng gạch đá, nhận ánh sáng tốt và tránh gió lạnh mùa đông.

- Hai bên là sương phòng – phía Đông và Tây – là không gian dành cho con cháu hoặc người nhà.

- Phía Nam là đảo tọa – thường là phòng của gia nhân, nơi chứa đồ hoặc không gian phụ trợ.

Cửa chính của Tứ hợp viện thường nằm lệch về góc Đông Nam – vị trí được coi là cát theo phong thủy. Sau cửa là một bức bình phong, có vai trò chắn tầm nhìn trực tiếp vào sân chính. Đồng thời nó cũng mang ý nghĩa trấn trạch, bảo vệ sự riêng tư cho gia chủ.

Khoảng sân trung tâm đóng vai trò vô cùng quan trọng. Vì đây là nơi tụ họp, nghỉ ngơi, chơi đùa cũng là không gian cân bằng ánh sáng, điều tiết không khí cho cả khu nhà. Trong các gia đình lớn, khu trung tâm là nơi diễn ra mọi hoạt động: từ tiệc tùng, dạy con cháu, cho đến tiếp khách.

Tuy nhiên, khi xét ở góc độ công năng hiện đại, cấu trúc Tứ hợp viện không hoàn toàn tối ưu. Chỉ có nhà chính (hướng Bắc – nhìn về Nam) mới đáp ứng đủ các yếu tố về thông gió, ánh sáng và chống nóng/lạnh. Trong khi đó, các phòng phía Đông, Tây hoặc Nam thường gặp các vấn đề về nhiệt độ, độ ẩm và lưu thông khí vào mùa hè hoặc mùa đông.

Dân gian Bắc Kinh xưa từng có câu: “Có tiền không ở phía Đông Nam, mùa đông không ấm, mùa hè không mát”. Câu nói này ngụ ý rằng những dãy nhà ngoài chính phòng thường bất tiện nếu xét riêng về điều kiện sống.

Tuy vậy, chính sự phân chia không gian rạch ròi, logic và giàu tính biểu tượng này lại phản ánh rõ nét tư tưởng “tôn ti trật tự” trong nếp sống Nho giáo. Đó là lý do dù đã trải qua hàng trăm năm, Tứ hợp viện vẫn là đại diện tiêu biểu cho kiến trúc nhà ở truyền thống Trung Hoa.

3 Tứ hợp viện có từ bao giờ?

Tứ hợp viện là một trong những hình thức kiến trúc dân gian cổ nhất của Trung Hoa. Lối kiến trúc này đã có lịch sử hình thành và phát triển kéo dài hơn 3000 năm, xuất hiện từ thời Tây Chu.

Đến thời Hán, Tứ hợp viện bắt đầu được xây dựng với tư duy phong thủy bài bản. Từ việc chọn địa điểm, hướng nhà cho đến cách sắp xếp các gian phòng đều tuân theo nguyên lý âm dương – ngũ hành. Thời kỳ này đã hình thành những quy chuẩn đầu tiên cho loại hình nhà ở truyền thống mang tính biểu tượng này.

Qua các triều đại Đường – Tống – Nguyên, thiết kế Tứ hợp viện dần định hình rõ hơn. Đặc biệt dưới thời Nguyên, Tứ hợp viện ở khu vực Bắc Kinh bắt đầu được xây dựng một cách quy mô, đồng nhất và tiêu chuẩn hóa. Điều này mở đường cho việc phát triển các khu dân cư tập thể kiểu khép kín, điều hiếm thấy trong kiến trúc thế giới thời Trung cổ.

Thời Minh – Thanh, Tứ hợp viện Bắc Kinh đạt đến độ tinh xảo cao nhất. Kiến trúc đời Minh thiên về tính mạch lạc, thực dụng. Sang đời Thanh, kiểu nhà này trở nên cầu kỳ, trang trí công phu hơn với nhiều chi tiết chạm khắc, mái cong, màu sắc phong thủy và phân khu chức năng rõ ràng.

Theo kinh nghiệm du lịch, bạn có thể bắt gặp các cụm Tứ hợp viện được bảo tồn gần như nguyên vẹn tại Bắc Kinh. Từ khu Đông Đơn đến Ung Hòa Cung, từ Nam La Cổ đến Bắc La Cổ hay khu vực Tân Nhai Khẩu. Đây chính là những minh chứng sống động cho sự trường tồn của một dạng kiến trúc mang đậm bản sắc phương Đông.

Từ một kiểu nhà ở dân gian, Tứ hợp viện đã trở thành biểu tượng của một thời đại. Nơi lưu giữ tư tưởng, thẩm mỹ và quy tắc sống của người xưa. Nếu bạn có dịp xách vali du lịch Bắc Kinh, hãy dành thời gian khám phá các khu hồ đồng và tứ hợp viện cổ này nhé.