Không ai rõ "Phù Tang" bắt đầu được dùng từ khi nào. Nhưng ở Việt Nam, xứ sở Phù Tang đã nghiễm nhiên trở thành cái tên hoa mỹ để chỉ nước Nhật. Người ta dùng nó trong thơ ca, văn chương, truyền hình, báo chí, thậm chí cả trong những văn bản ngoại giao, như một cách để tôn vinh đất nước mặt trời mọc.

Một khảo sát nhỏ với 50 người Việt và 50 người Nhật đã chỉ ra điều thú vị. Trong khi hầu hết người Việt khẳng định "Phù Tang" là Nhật Bản, thì người Nhật lại tỏ ra ngờ vực trước cụm từ ấy, không hiểu Phù Tang là gì. Từng có lần, một phiên dịch viên dùng từ Fusō (扶桑) để dịch "Phù Tang" đã lập tức gặp phản ứng từ phía Nhật. Họ không chắc đó có thực sự là cách gọi đất nước mình. Từ đó, những câu hỏi bắt đầu hiện lên: "Phù Tang" thật ra là gì? Nó nằm ở đâu? Và vì sao lại gắn với Nhật Bản?

Xứ sở Phù Tang: Tìm hiểu câu chuyện tên gọi đất nước Nhật Bản 2

Xứ sở Phù Tang là tên gọi quen thuộc thường được người Việt sử dụng để mô tả Nhật Bản. Ảnh: jobs.ac.uk

Chữ “Phù” trong Hán ngữ vốn có nghĩa là nâng đỡ, giúp sức. “Tang” là cây dâu, loài thực vật quen thuộc. Nhưng khi ghép hai chữ ấy lại thành “Phù Tang”, nghĩa của chúng lại không còn đơn thuần là phép cộng của từng yếu tố. Ghép lại, “Phù Tang” không còn là chuyện của một cái cây hay một hành động trợ giúp nữa. Nó trở thành một biểu tượng. Và cũng chính vì sự mơ hồ ấy mà không ít người, kể cả ở những quốc gia từng sống với chữ Hán cả ngàn năm, vẫn phải viện đến từ điển để hiểu từ này và định nghĩa Xứ sở Phù Tang.

3.2 Trong từ điển Nhật – Việt

Trong cuốn từ điển Nhật – Việt do Onochi Seiji biên soạn năm 1979, “Phù Tang” được lý giải theo ba lớp nghĩa: một, là loài thần mộc trong truyền thuyết; hai, là hướng Đông; ba, là tên gọi tượng trưng cho Nhật Bản, đất nước mặt trời mọc. Bản tiếng Nhật gốc ghi rõ: “日の出の国（日本）”, tức “nơi mặt trời mọc (Nhật Bản)”. Nhưng “quốc” (国) trong tiếng Nhật không nhất thiết phải là quốc gia với ranh giới chính trị rõ ràng mà có thể là một miền, một vùng. Từ đó nảy sinh một khả năng: “Phù Tang quốc” không chỉ Nhật Bản cụ thể, mà ám chỉ bất kỳ vùng đất nào ở phía Đông so với nơi người nói đang đứng.

Cũng không phải cuốn từ điển nào của Nhật cũng nhắc đến “Phù Tang”. Nhiều cuốn song ngữ biên soạn sau này hoàn toàn lược bỏ từ này. Điều này là ngẫu nhiên, hay có chủ đích thì vẫn còn bỏ ngỏ.

Xứ sở Phù Tang: Tìm hiểu câu chuyện tên gọi đất nước Nhật Bản 3

Phù tang sau này không còn xuất hiện trong các từ điển Nhật – Việt hiện đại nữa. Ảnh: © Hiroshi Higuchi / Getty Images

Từ điển Nhật – Trung đơn giản hóa: “Phù Tang = Nhật Bản”. Còn trong Đại từ điển tiếng Trung do Đại học Daito Bunka biên soạn, lại có ba nghĩa: một, thần mộc ở Đông Hải; hai, một nước cổ đại ở Đông Hải, tức Nhật Bản; ba, là loài dâm bụt. Tuy nhiên, từ điển điển cố tiếng Trung thì chỉ ghi chép lại những thư tịch cổ như “Sơn Hải kinh”, chứ không xác nhận xứ sở Phù Tang là tên gọi riêng của Nhật.

Ở Nhật, trong mục “Phù Tang” của bộ Đại từ điển Hán Hòa đưa ra sáu nghĩa: từ thần mộc ở Đông Hải, đến tên gọi một quốc gia ở phía Đông, thậm chí là tên tự của một nhân vật thời nhà Thanh. Đặc biệt, ở nghĩa thứ năm, từ “Phù Tang” được gán cho Nhật Bản, dựa vào bài thơ của thi nhân Đường Vương Duy tiễn Abe Nakamaro trở về quê hương. Nhưng đọc kỹ hai câu thơ trích trong từ điển: “Hương quốc Phù Tang ngoại. Chủ nhân độc đảo trung” thì quê hương ấy lại được nói là ở ngoài Phù Tang. Vậy phải chăng, ngay cả với Vương Duy, Nhật Bản không phải là Phù Tang?

Từ điển chuyên ngành lịch sử Nhật lại càng dè dặt. “Nihonshi Kojiten” là một trong số rất ít từ điển lịch sử còn giữ lại cụm “Phù Tang quốc” và mô tả nó như một đất nước ở Đông Hải thời cổ đại. Theo họ, từ này xuất hiện từ “Sơn Hải kinh”, “Lương thư”, “Hoài Nam tử” cho đến “Nihon shoki” và “Sandai Jitsuroku”, đều là những thư tịch xưa. Ở Trung Quốc, “Phù Tang” chỉ tồn tại như một khái niệm. Nhưng Nhật Bản cổ đại lại tiếp nhận nó và biến thành cách gọi chính mình. Vì vậy mới có những tên sách như “Phù Tang tập” hay “Phù Tang lược ký”. Theo thời gian, trong các tác phẩm như “Jinnō Shōtōki” hay “Kagakushū”, người ta lý giải rằng “Phù Tang” là danh xưng Trung Hoa dùng để chỉ nước Nụy, tức Nhật Bản cổ.

Tóm lại, trong hàng loạt từ điển ngôn ngữ và lịch sử Nhật Bản, “Phù Tang” hay “Phù Tang quốc” chỉ được nhắc đến ở một số rất ít. Nếu có, thì cũng chỉ dựa vào sử sách Trung Hoa và khi giải nghĩa, các học giả Nhật đều thận trọng. MIA.vn có thể nhận thấy rằng không có từ điển nào đề cập đến ý nghĩa của “Phù Tang” trong xã hội Nhật từ thời cận đại đến hiện nay.

Ở Nhật Bản, cái tên “Phù Tang” từng vang lên đầu tiên qua cuốn Fusō ryakki, một bản lược sử do nhà sư Kōen biên soạn vào thế kỷ 12. Trong hơn ba mươi quyển sách ấy, ông thuật lại lịch sử đất nước từ thuở khai quốc với Thiên hoàng Jimmu cho đến năm 1094, thời Horikawa trị vì. Tuy vậy, lời kể của ông nghiêng nhiều về giới Phật giáo, chứ không phải lịch sử chung của toàn dân tộc. “Phù Tang” trong đó chỉ hiện ra nơi nhan đề, không để lại dấu ấn rõ nét về tư tưởng của người viết đối với danh xưng này.

Trước cả tác phẩm đó, vào năm 901, hai học giả Fujiwara no Tokihira và Sugawara no Michizane từng nhắc đến “Phù Tang” trong bộ sử Tam đại thực lục. Song đáng nói là, các bản sử sớm hơn như Nhật Bản thư kỷ hay Cổ sự ký lại hoàn toàn không có dấu vết của cái tên ấy.

Bước sang thời cận đại, giáo sư Shiratori Kurakichi, một học giả Đông phương lỗi lạc của Đại học Tokyo, đã khảo sát toàn bộ tư liệu cổ Trung Hoa liên quan đến “Phù Tang”. Ông phát hiện, từ thời Chu đến Hán, “Phù Tang” từng được nhắc đến, nhưng nội hàm và vị trí địa lý liên tục thay đổi theo nhận thức mở rộng của người Trung Hoa về phương Đông.

Ban đầu, đó là vùng phía Đông Sơn Đông; rồi khi họ biết đến Triều Tiên, Phù Tang lại bị dời về bán đảo ấy. Cuối cùng, khi văn hóa Hán lan tới vùng Yên Tề, thì Phù Tang dịch sang tận Nhật Bản. Cái tên ấy chưa bao giờ mang nghĩa nhất quán.

Trong các thư tịch như Lương thư, “Phù Tang” được mô tả như một quốc gia thực sự khiến Shiratori nghi ngờ. Đặc biệt, khi nhà sư Tuệ Thâm thuật lại về loại cây “Phù Tang” kỳ lạ, Shiratori cho rằng không có loài cây nào như thế từng tồn tại. Từ đó, ông không ngần ngại tuyên bố: Tuệ Thâm là “kẻ lừa bịp thành công nhất thế giới”. Kết luận của Shiratori đã khiến giới nghiên cứu Nhật Bản dè dặt hơn khi đụng đến “Phù Tang”. Mặc dù sau đó có những nỗ lực từ các học giả như Akamatsu Bunnosuke hay Iki Ichirō nhằm xét lại quan điểm của ông, song chưa ai đủ sức làm lung lay hệ thống lập luận ấy.

Từ những cuộc khảo cứu kéo dài hàng thế kỷ, điều rút ra được là: Trung Hoa cổ đại ghi chép về “Phù Tang” không thống nhất, vừa mơ hồ, vừa mang tính biểu tượng. Có khi đó chỉ là một khái niệm về phương Đông, nơi thần tiên cư ngụ; khi khác lại là một quốc gia cụ thể. Những mâu thuẫn ấy khiến các học giả mãi không đi đến được một kết luận rõ ràng.

Theo kinh nghiệm du lịch nếu bạn hỏi người Nhật “Xứ sở Phù Tang” có phải là tên đất nước mình hay không, câu trả lời thường là sự ngỡ ngàng hoặc im lặng. Có ý kiến cho rằng, nếu vẫn còn ai dùng chữ ấy để chỉ Nhật Bản, thì có lẽ chỉ là tàn dư tư tưởng dân tộc cực đoan từ thời Hirata, một dòng tư tưởng đã bị phê phán sau Thế chiến thứ hai. Hiện tại, “Phù Tang” vẫn hiện diện trong vài địa danh như ở Aichi, Hokkaidō, Tochigi… và cả tên công ty như Fuso Pharmaceutical, Fuso Dentsu, Fuso Rubber... 

Giữa lúc giao lưu Việt - Nhật đã mở rộng ra nhiều mặt từ kinh tế, chính trị đến văn hóa, việc hiểu đúng và dùng đúng từ ngữ khi nói về nhau trở nên cần thiết hơn bao giờ hết. Nhật Bản không chỉ có Minh Trị duy tân, cũng như Việt Nam không còn là đất nước chỉ gắn với chiến tranh. Và trong bối cảnh đó, “Xứ sở Phù Tang” nên được nhìn nhận lại, không phải bằng sự ngưỡng vọng mơ hồ, mà bằng tri thức và sự thấu hiểu lẫn nhau thực chất hơn.

Xứ sở Phù Tang: Tìm hiểu câu chuyện tên gọi đất nước Nhật Bản 4

Có thể thấy rằng xứ sở Phù Tang chỉ là một cách gọi mang tính biểu tượng được gán cho Nhật Bản. Ảnh: © magicflute002 / Getty Images

Trong suốt chiều dài lịch sử, Nhật Bản từng mang nhiều tên gọi khác nhau, không chỉ do chính người Nhật đặt ra mà còn từ quốc gia láng giềng gần gũi nhất là Trung Quốc. Những tên gọi này phần nào phản ánh mối quan hệ ngoại giao giữa hai quốc gia qua các thời kỳ.

Theo truyền thống cổ xưa của Nhật, nhiều tên gọi mang tính thi vị và ca ngợi cảnh sắc thiên nhiên trù phú của quần đảo đã được ghi lại trong các văn bản. Chẳng hạn như:

- "Vùng đất màu mỡ nơi lau sậy mọc ven nước, nơi lúa và bốn loại ngũ cốc khác chín rộ" (Toyo ashihara no mizuho no kuni),

- "Vùng đất của những bông lúa chín trong 1.500 mùa thu, nơi có đồng bằng đầy lau sậy" (Toyo-ashihara chiiho-aki no mizuho no kuni),

- Hay đơn giản là "Cửa ngõ của núi non" (Yamato).

Vào đầu thế kỷ VII, một loạt tên gọi mới bắt đầu xuất hiện trong giới tinh hoa chính trị Nhật như một phản ứng trước thuật ngữ có phần miệt thị mà triều đình Trung Hoa dùng để chỉ Nhật Bản. Từ thế kỷ I, Trung Quốc gọi nước này là "Wa" có nghĩa là "lùn" hoặc "phục tùng". Để đối lập lại, người Nhật sử dụng các cách gọi như:

- Hi izuru tokoro (nơi Mặt Trời mọc),

- Hi no moto (nguồn gốc của Mặt Trời),

- Hi-takami no kuni (vùng đất nơi Mặt Trời toả sáng cao).

Tuy nhiên, chính Thái tử Shôtoku (574–622) mới là người đặt nền móng cho tên gọi chính thức về sau. Năm 608, ông gửi thư cho Hoàng đế Dương Quảng của nhà Tuỳ với lời mở đầu:

"Thiên tử của vùng đất nơi Mặt Trời mọc kính gửi Thiên tử của vùng đất nơi Mặt Trời lặn."

Đây là lần đầu tiên cái tên Nihon hoặc Nippon được sử dụng và suốt hơn 1.400 năm qua, người Nhật đã dùng nó để chỉ đất nước của mình. Hai ký tự Hán 日 (nhật – Mặt Trời) và 本 (bản – nguồn gốc) tạo thành nghĩa đen là “nguồn gốc của Mặt Trời”, hay theo cách nói thi vị: Đất nước Mặt Trời mọc.

Xứ sở Phù Tang: Tìm hiểu câu chuyện tên gọi đất nước Nhật Bản 5

Nhật Bản được biết đến với mệnh danh là đất nước mặt trời mọc. Ảnh: EF Education First

Từ góc độ địa chính trị, việc lựa chọn tên gọi này cho thấy người Nhật khẳng định vị thế trước Trung Hoa, nhờ vị trí địa lý nằm ở phía đông nơi mặt trời mọc lên mỗi ngày. Nhưng không chỉ có vậy, mặt trời còn là một biểu tượng thiêng liêng trong tín ngưỡng và văn hóa Nhật Bản, đặc biệt là trong Thần đạo (Shintō).

Trong Thần đạo, nữ thần Mặt Trời Amaterasu là trung tâm của hệ thống thần linh. Theo sách Cổ Sự Ký (Kojiki), tập hợp những truyền thuyết cổ biên soạn năm 712, Amaterasu sinh ra từ con mắt trái của Izanagi, một trong hai vị thần tạo dựng nên thế giới, sau khi ông trở về từ cõi chết và thực hiện nghi lễ tẩy uế.

Bản Nhật Bản Thư Kỷ (Nihon Shoki) viết vào năm 720 kể một phiên bản khác: sau khi sáng tạo ra đất đai, sông biển, núi non và cây cỏ, Izanagi và Izanami sinh ra thần cai quản ban ngày. Do ánh sáng rực rỡ quá đỗi, vị thần này được đưa lên trời, cai quản cõi thiên đường, mang tên Amaterasu no Ōkami "Đại thần soi sáng bầu trời".

Tất cả các văn bản cổ đều khẳng định: các Thiên hoàng Nhật Bản là hậu duệ trực tiếp của Amaterasu. Bà được cho là đã đưa cháu trai Ninigi xuống trần để cai quản đất nước, trao cho ba bảo vật thiêng liêng. Những vật này sau đó được truyền lại cho Thiên hoàng Jimmu, người sáng lập nên vương triều Nhật Bản.

Trong Phật giáo, mặt trời cũng mang ý nghĩa sâu sắc. Đức Phật Thích Ca được mô tả như một đấng soi sáng vũ trụ, hóa thân thành ánh sáng rực rỡ vượt khỏi thế gian. Trong Mật tông Nhật Bản (Shingon), Ngài được gọi là Dainichi Nyorai "Đại Nhật Như Lai", vị thần tối cao, tượng trưng cho mặt trời và trí tuệ giác ngộ tối thượng.

Sự hiện diện của biểu tượng mặt trời trong cả Thần đạo lẫn Phật giáo khiến nó trở thành linh hồn của quốc gia và không có gì ngạc nhiên khi nó xuất hiện nổi bật trên quốc kỳ Nhật Bản. Chính thức được công nhận vào năm 1870, lá cờ nền trắng với vòng tròn đỏ ở giữa được gọi là Hi no maru "Cờ Mặt Trời".

Xứ sở Phù Tang: Tìm hiểu câu chuyện tên gọi đất nước Nhật Bản 6

Biểu tượng mặt trời xuất hiện trên lá cờ Nhật Bản. Ảnh: voyapon

Giờ thì bạn đã biết về danh xưng xứ sở Phù Tang và vì sao Nhật Bản được gọi là "Đất nước Mặt Trời mọc", một tên gọi không chỉ mang vẻ đẹp thi vị, mà còn là sự kết tinh của lịch sử, tín ngưỡng và bản sắc quốc gia suốt hàng nghìn năm. Hy vọng những kinh nghiệm hữu ích trên đây của MIA.vn sẽ giúp bạn có được một chuyến hành trình vi vu cùng vali khám phá Nhật Bản thật khó quên.