Tết Nguyên tiêu (元宵节 – Lantern Festival) là tiết lễ quan trọng cuối cùng trong phong tục năm mới của Trung Quốc, diễn ra vào ngày 15 tháng Giêng âm lịch hằng năm. Theo lịch cổ đại, tháng Giêng là tháng đầu tiên của âm lịch. Trong Thuyết Văn Giải Tự có ghi: “Nguyên là khởi đầu, tiêu là đêm” – đây là đêm trăng tròn đầu tiên của năm mới, vì thế gọi là Nguyên Tiêu; do từ xa xưa đã có phong tục thắp đèn trong dịp này, nên lễ hội còn được gọi là Lễ Hội Đèn Lồng. Trước thời nhà Tống, Tết Nguyên tiêu thường được gọi là Nguyên Dạ (元夜), Nguyên Tịch (元夕), Thượng Nguyên (上元), nhưng từ thời Tống trở đi, thuật ngữ Nguyên Tiêu ngày càng phổ biến.

Sự hình thành của Tết Nguyên tiêu đã trải qua một quá trình dài với nhiều giả thuyết về nguồn gốc. Một trong những giả thuyết có ảnh hưởng lớn nhất cho rằng lễ hội bắt nguồn từ thời Hán Vũ Đế, khi ông tổ chức nghi lễ thắp đèn cúng tế thần Thái Nhất vào ngày thượng tuần tháng Giêng. Nếu tính từ thời Tây Hán, lễ hội này đã tồn tại ở Trung Quốc hơn 2.000 năm.

Sau khi lịch Thái Sơ được thiết lập vào thời nhà Hán, ngày 15 tháng Giêng đã chính thức được xác định là một ngày lễ quan trọng. Từ thời nhà Đường, việc treo đèn trong dịp này trở thành quy định chính thức và dần dần trở thành phong tục dân gian. Thời gian diễn ra lễ hội cũng thay đổi theo từng triều đại lịch sử, trong đó, thời Minh kéo dài đến 10 ngày – đây là thời kỳ lễ hội đèn lồng dài nhất trong lịch sử Trung Quốc.

Tết Nguyên tiêu đã trở thành một phần quan trọng trong tập tục Tết của người Hoa, không chỉ phổ biến ở Trung Quốc mà còn có ảnh hưởng lớn đến cộng đồng Hoa kiều trên toàn thế giới. Năm 2008, lễ hội này được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia của Trung Quốc.

Nguồn gốc Tết Nguyên tiêu và những tập tục đặc biệt dịp này 2

Tết Nguyên tiêu diễn ra vào ngày 15 tháng Giêng âm lịch hằng năm – đây là đêm trăng tròn đầu tiên của năm mới. Ảnh: chinadaily

Theo sử sách, sau khi Hán Huệ Đế Lưu Doanh qua đời, mẹ ông là Lữ Trĩ tiếm quyền, họ Lữ nắm giữ triều chính. Sau khi Lữ Trĩ mất, các đại thần Chu Bột, Trần Bình đã tiêu diệt thế lực họ Lữ vào năm 180 TCN và lập Lưu Hằng lên ngôi, tức Hán Văn Đế. Ngày dẹp loạn đúng vào ngày 15 tháng Giêng, để kỷ niệm, Hán Văn Đế quyết định lấy ngày này làm lễ hội và tổ chức ăn mừng cùng dân chúng. Vì tháng Giêng gọi là Nguyên, "đêm" trong tiếng Hán cổ gọi là Tiêu, nên gọi là Nguyên Tiêu.


Trong Sử ký – Nhạc thư có ghi: “Triều Hán thường cúng tế Thái Nhất vào ngày thượng tuần tháng Giêng, lễ kéo dài từ chiều tối đến sáng hôm sau, thường có sao băng xuất hiện trên đàn tế.” Nhiều học giả như Hồng Mại thời Tống, Chu Biện đều cho rằng đây là một trong những nguồn gốc quan trọng của Tết Nguyên tiêu. Khi Tư Mã Thiên lập lịch Thái Sơ, ông đã xác định ngày 15 tháng Giêng là một ngày lễ quan trọng.


Theo Đạo giáo, vũ trụ chia thành Thiên – Địa – Thủy do Tam Quan cai quản. Thời Bắc Ngụy, ngày 15 tháng Giêng được coi là sinh nhật của Thiên Quan, gọi là Thượng Nguyên Tiết, ngày 15 tháng 7 là sinh nhật của Địa Quan – Trung Nguyên Tiết (rằm tháng 7), và ngày 15 tháng 10 là sinh nhật của Thủy Quan – Hạ Nguyên Tiết.


Một số tài liệu cho rằng Tết Nguyên tiêu có nguồn gốc từ Phật giáo. Thời Đông Hán, Hoàng đế Minh Đế nghe nói ở Ấn Độ có phong tục đốt đèn để cúng Phật vào ngày rằm, nên ông ra lệnh thắp đèn trong cung và chùa chiền. Trong Kinh Vô Lượng Thọ có câu: "Vô lượng hỏa diễm, chiếu diệu vô cực" (Vô số ngọn lửa tỏa sáng vô biên), phản ánh quan niệm Phật giáo về ánh sáng.

Tết Nguyên tiêu đã phát triển qua nhiều triều đại như Đông Hán, Nam Bắc Triều, Tùy, Đường, Tống, Nguyên, Minh, Thanh… với nhiều sự thay đổi về phong tục và quy mô tổ chức. Ngày nay, lễ hội vẫn là một phần quan trọng của văn hóa Trung Hoa và cộng đồng người Hoa trên toàn thế giới.

Nguồn gốc Tết Nguyên tiêu và những tập tục đặc biệt dịp này 3

Tết Nguyên tiêu đã tồn tại ở Trung Quốc hơn 2.000 năm. Ảnh: 新闻- 北京日报

Việc ăn bánh Nguyên Tiêu có nguồn gốc từ thời nhà Tống. Bánh này có các tên gọi khác nhau như “phù viên tử”, “viên tử”, “nãi đường viên tử” hay “đường viên”. Bánh có hình tròn, tượng trưng cho sự đoàn viên và hạnh phúc. Miền Bắc gọi là “nguyên tiêu”, làm bằng cách lăn bột gạo nếp khô quanh nhân cho đến khi thành viên tròn. Miền Nam gọi là “thang viên”, làm bằng cách nặn bột gạo nếp ướt bao lấy nhân.

Nhân bánh có thể là nhân ngọt như vừng, đậu đỏ, đường hoa quế hoặc nhân mặn như thịt lợn. Có cả loại “Ngũ tân Nguyên Tiêu” gồm tỏi, hẹ, gừng, mù tạt và củ kiệu, tượng trưng cho sự siêng năng và vươn lên.

Nguồn gốc Tết Nguyên tiêu và những tập tục đặc biệt dịp này 4

Bánh Nguyên tiêu có hình tròn tượng trưng cho sự đoàn viên và hạnh phúc. Ảnh: 新闻- 北京日报

Tết Nguyên tiêu là dịp tổ chức lễ hội đèn lồng rực rỡ nhất trong năm. Nguồn gốc của phong tục này có liên quan đến Phật giáo, bắt đầu từ thời Hán Minh Đế khi ông yêu cầu thắp đèn trong cung điện và chùa chiền vào ngày Rằm tháng Giêng.

Nguồn gốc Tết Nguyên tiêu và những tập tục đặc biệt dịp này 5

Tết Nguyên tiêu là dịp tổ chức lễ hội đèn lồng rực rỡ nhất trong năm. Ảnh: 大紀元時報香港

Tục đoán đố đèn lồng xuất hiện từ thời Nam Tống và đã trở thành hoạt động không thể thiếu trong lễ hội. Mọi người treo các câu đố trên đèn lồng để người tham gia giải đố. Nếu đoán đúng, người đó sẽ nhận được phần thưởng như quạt, túi thơm hoặc các món ăn truyền thống.

Nguồn gốc Tết Nguyên tiêu và những tập tục đặc biệt dịp này 6

Trẻ em tham gia hoạt động đoán câu đố về đèn lồng tại khuôn viên trường. Ảnh: 解琛摄

Trong thời phong kiến, Tết Nguyên tiêu là dịp hiếm hoi để nam nữ gặp gỡ do xã hội khi đó có quy định giới nghiêm vào ban đêm. Các cô gái khuê các có cơ hội ra ngoài ngắm đèn lồng và cũng là dịp để các đôi lứa gặp nhau và kết duyên.

Tết Nguyên Tiêu là một trong những ngày lễ quan trọng của người Việt, được tổ chức vào rằm tháng Giêng âm lịch. Ông bà xưa có câu: “Cúng quanh năm không bằng rằm tháng Giêng” để thể hiện ý nghĩa đặc biệt của ngày này trong đời sống tâm linh. Đây là dịp để bày tỏ lòng thành kính với Phật, Thánh, tổ tiên, cầu mong một năm bình an, may mắn và thịnh vượng.

Có nguồn gốc từ Trung Quốc, Tết Nguyên tiêu du nhập vào Việt Nam và hòa quyện với văn hóa bản địa, chịu ảnh hưởng của Đạo Mẫu và Phật giáo, tạo nên những phong tục riêng biệt. Rằm tháng Giêng là một trong bốn lễ lớn trong năm của người Việt. Vào ngày này, các Phật tử thường lên chùa lễ Phật, cầu bình an, nhiều nơi còn tổ chức cúng sao giải hạn. Đặc biệt, Ngày Thơ Việt Nam cũng được tổ chức vào dịp này.

Tại TP.HCM, Tết Nguyên tiêu của cộng đồng người Hoa ở khu Chợ Lớn (quận 5) là sự kiện nổi bật, với câu truyền miệng “Giao thừa ra quận Nhất, Nguyên Tiêu về quận 5”. Lễ hội nơi đây mang đậm bản sắc văn hóa Trung Hoa, gồm lễ rước kiệu, múa lân sư rồng, thư pháp, âm nhạc truyền thống, trò chơi dân gian… Đặc biệt, từ năm 2020, Lễ hội Nguyên Tiêu ở Quận 5 đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Nguồn gốc Tết Nguyên tiêu và những tập tục đặc biệt dịp này 7

Bà con người Hoa thường tập trung về các Hội quán ở Quận 5 vào dịp Tết Nguyên tiêu. Ảnh: An Hiếu

Người Hoa chiếm hơn 70% dân số Singapore, do đó Tết Nguyên tiêu cũng là một ngày lễ quan trọng tại đây. Người dân trang hoàng đường phố với nhiều loại đèn lồng rực rỡ để mọi người cùng thưởng ngoạn và giải câu đố. Điểm đặc biệt nhất chính là món “ngũ sắc nguyên tiêu” (bánh trôi ngũ sắc). Theo kinh nghiệm du lịch, vào dịp này trong nhiều năm qua Hội quán Phúc Kiến Singapore đã tổ chức sự kiện “diễu hành trên phố” với các tiết mục võ thuật, múa lân và trình diễn nhạc Nam âm truyền thống.

Nguồn gốc Tết Nguyên tiêu và những tập tục đặc biệt dịp này 8

Ánh sáng rực rỡ ở khu phố Tàu vào dịp Tết Nguyên tiêu. Ảnh: 张丽苹

Malaysia có một phong tục đón Tết Nguyên tiêu rất đặc biệt gọi là “nam ném chuối, nữ thả quýt”. Vào đêm rằm, các nam thanh nữ tú người Hoa đổ về các con sông hoặc hồ nước, nơi nam giới ném chuối, nữ giới thả quýt có ghi số điện thoại, mong tìm được một mối duyên tốt đẹp.


Ở Hàn Quốc, ngày rằm tháng Giêng được gọi là “Chính Nguyệt Đại Vọng Nhật”, có nghĩa là “ngày trông trăng tròn”. Trong ngày này, người dân ăn cơm ngũ cốc, gồm gạo nếp, cao lương, đậu đỏ, kê vàng, đậu đen – tượng trưng cho sự sung túc. Họ cũng ăn các loại hạt cứng để cầu mong răng chắc khỏe, tránh bệnh ngoài da và uống “rượu thanh nhĩ” với mong muốn có đôi tai thính suốt năm, chỉ nghe tin tốt lành.


Ở Triều Tiên, Tết Nguyên tiêu được gọi là “Chính Nguyệt Đại Thập Ngũ” (ngày rằm tháng Giêng). Các gia đình sẽ chuẩn bị món “cơm ngũ cốc”, gồm gạo, kê vàng, kê trắng, đậu và lúa mạch – tượng trưng cho ngũ cốc bội thu, trường thọ, phú quý, sức khỏe, con cháu đầy đàn và bình an. Ngoài ra, món ăn không thể thiếu là “chín loại rau khô”, gồm lá củ cải khô, dương xỉ khô, lá ớt khô, cát cánh khô, dây khoai lang khô, bí khô…


Vào dịp Tết Nguyên tiêu, các khu phố người Hoa ở Mỹ lại trở nên vô cùng náo nhiệt. Người dân tổ chức các hoạt động như ăn bánh trôi, treo đèn lồng, giải đố đèn lồng, múa lân, múa rồng và diễu hành bằng xe hoa. Có thể nói, đây là nơi giữ gìn lễ hội này một cách nguyên bản nhất bên ngoài Trung Quốc.

Lễ diễu hành xe hoa mừng Tết Nguyên Đán tại San Francisco đã có hơn 100 năm lịch sử và là một trong những lễ diễu hành đêm lớn nhất nước Mỹ, thậm chí còn nằm trong danh sách top 10 lễ diễu hành lớn nhất thế giới. Vào ngày này, không chỉ có xe hoa mang phong cách Trung Hoa mà còn có các màn trình diễn múa lân, múa rồng, võ thuật, âm nhạc và vũ đạo truyền thống của Trung Quốc – khiến cả thành phố đắm chìm trong không khí lễ hội.

Tết Nguyên tiêu đã trở thành một phần quan trọng trong tập tục Tết của người Hoa và lan tỏa ảnh hưởng đến nhiều nước trên thế giới. Hy vọng những thông tin MIA.vn đã cung cấp sẽ hữu ích cho bạn.