Di tích thành Đồ Bàn, ghi dấu 500 năm hào hùng của vương quốc Chăm Ba

1Giới thiệu về di tích thành Đồ Bàn

Thành Đồ Bàn, hay còn gọi là thành cổ Đồ Bàn, hiện nằm trên địa phận phường An Nhơn, thị xã An Nhơn (tỉnh Gia Lai sau sáp nhập, trước đây thuộc Bình Định). Vị trí của thành cách trung tâm thành phố Quy Nhơn cũ khoảng 27km về hướng Tây Bắc. Năm 1982, thành Đồ Bàn được công nhận là Di tích lịch sử cấp Quốc gia, khẳng định giá trị to lớn về lịch sử, văn hóa và kiến trúc mà công trình này lưu giữ.

Trong lịch sử, nơi đây từng là kinh đô của vương quốc Chăm Pa (quốc hiệu Chiêm Thành), gắn liền với hơn 500 năm phát triển huy hoàng của dân tộc Chăm. Với kiến trúc cổ kính, mang đậm dấu tích thời gian, thành Đồ Bàn là minh chứng lịch sử quan trọng, trở thành điểm đến thu hút đông đảo khách du lịch Quy Nhơn.

2Lịch sử thành Đồ Bàn

Theo sử liệu, thành Đồ Bàn được xây dựng vào năm 988 dưới triều vua Harivarman II (còn được biết đến với tên Yangpuku Vijaya) và chính thức trở thành quốc đô của Chămpa vào năm 999. Từ đó, nơi đây đã giữ vai trò kinh đô quan trọng của vương quốc Chămpa trong suốt gần 5 thế kỷ, từ thế kỷ 10 đến thế kỷ 15.

Trong giai đoạn này, nhiều công trình kiến trúc mang đậm dấu ấn văn hóa Chăm đã được xây dựng, trong đó nổi bật là hệ thống 8 ngôi tháp cổ quanh thành. Tuy nhiên, sử sách cũng ghi nhận có những khoảng thời gian dài, như giai đoạn 1000 – 1059, gần như không còn tài liệu bia ký nào để lại, khiến lịch sử của quốc gia này bị đứt đoạn.

Đến năm 1471, sau khi vương quốc Chiêm Thành suy vong, thành Đồ Bàn bị phá hủy nặng nề. Đến thế kỷ 18, Nguyễn Nhạc là thủ lĩnh phong trào Tây Sơn đã cho xây dựng lại thành và chọn nơi đây làm kinh đô, lấy tên là Thành Hoàng Đế. Chính tại thành này đã diễn ra nhiều trận chiến lịch sử khốc liệt giữa nhà Tây Sơn và quân Nguyễn.

Năm 1799, Nguyễn Ánh chiếm được thành và đổi tên thành Bình Định. Đến năm 1816, vua Gia Long ra lệnh phá bỏ, dời thủ phủ về Quy Nhơn. Trải qua bao biến thiên thời cuộc, thành Đồ Bàn ngày nay chỉ còn lại những dấu tích cổ xưa, phủ rêu phong. Song di tích này vẫn là chứng nhân lịch sử quan trọng ghi dấu một thời kỳ vàng son của Chămpa cũng như những trang bi tráng trong cuộc khởi nghĩa Tây Sơn.

3Kiến trúc cổ thành Đồ Bàn

Theo sử sách, kinh thành Đồ Bàn được xây dựng với ba vòng thành kiên cố: thành ngoại, thành nội và tử cấm thành. Bao quanh toàn bộ khu vực là hệ thống lũy đá vững chắc, bốn cổng thành được canh giữ nghiêm ngặt, thể hiện quy mô và tầm vóc của một kinh đô lớn.

Khu vực cung điện được thiết kế bề thế, mái ngói hình thuẫn nhỏ độc đáo, bốn phía tường gạch được xây dựng và trang trí tỉ mỉ, tạo nên sự uy nghiêm. Bên trong là những cánh cửa bằng gỗ cứng được chạm khắc tinh xảo, phản ánh trình độ thủ công điêu luyện của người Chăm thời bấy giờ.

Trái ngược với sự nguy nga của cung điện, khu dân cư trong thành lại mang dáng vẻ bình dị. Nhà dân lợp mái tranh, chiều cao thấp, cửa ra vào nhỏ hẹp khiến người sinh hoạt bên trong phải cúi mình khi ra vào. Điều này vừa phản ánh sự phân tầng xã hội, vừa khắc họa rõ nét cuộc sống đời thường của cư dân trong kinh đô xưa.

4Khám phá di tích thành Đồ Bàn

4.1 Các di vật cổ còn sót lại

Dù phần lớn công trình đã bị tàn phá sau nhiều biến cố lịch sử, nhưng tại thành Đồ Bàn (Vijaya xưa) vẫn còn lưu giữ được một số dấu tích và cổ vật có giá trị. Tiêu biểu là nghê đá, trụ cờ, cổng thành và đặc biệt là cặp sư tử đá được điêu khắc theo phong cách nghệ thuật Bình Định vào khoảng thế kỷ XII – XIV. Đây được xem là những tác phẩm điêu khắc mang giá trị thẩm mỹ và lịch sử hiếm có.

Ngoài ra, trong khuôn viên thành vẫn còn dấu vết của lối đi lát đá hoa cương, cặp tượng voi đá, giếng vuông cổ cùng gò Thập Tháp nằm ở cửa hậu. Những di tích này, dù đã bị bào mòn bởi thời gian, vẫn là chứng nhân quý giá cho một thời kỳ hưng thịnh của vương quốc Chămpa và sau này là triều đại Tây Sơn.

4.2 Những dấu vết của phong trào Tây Sơn

Không chỉ gắn liền với thời kỳ hưng thịnh của vương quốc Chămpa, thành Đồ Bàn còn là nơi in đậm dấu ấn của phong trào Tây Sơn. Khi Nguyễn Nhạc chọn nơi đây làm kinh đô và đổi tên thành Hoàng Đế thành, nhiều công trình kiến trúc, quân sự đã được xây dựng, để lại dấu tích đến tận ngày nay.

Trong số đó, nổi bật là các trụ cờ, cổng thành cũ cùng hai ngôi mộ thờ danh tướng Võ Tánh và Ngô Tùng Châu là những vị tướng tài ba, nổi bật trong thời kỳ chiến tranh giữa Tây Sơn và nhà Nguyễn. Những dấu tích này gợi nhắc về một giai đoạn lịch sử oanh liệt, góp phần khẳng định giá trị văn hóa và quân sự đặc biệt của thành Đồ Bàn trong tiến trình dựng nước và giữ nước.

4.3 Tháp Cánh Tiên

Giữa quần thể di tích thành Đồ Bàn, tháp Cánh Tiên là công trình kiến trúc nổi bật nhất, minh chứng cho nghệ thuật xây dựng tinh xảo của người Chămpa xưa. Ngọn tháp cao gần 20 mét, sừng sững giữa nền trời xanh, mang dáng dấp điển hình của phong cách tháp Chăm truyền thống.

Điểm nhấn đặc biệt của tháp nằm ở các chi tiết điêu khắc tinh xảo: trên các góc tháp xuất hiện hình tượng rắn bằng đá trắng cùng nhiều bức tượng quái vật và voi đá mang tính biểu tượng. Những họa tiết này thể hiện tín ngưỡng tôn giáo đặc trưng của người Chăm, đồng thời phản ánh sự giao thoa giữa thần thoại và đời sống tinh thần phong phú của họ.

5Các công trình kiến trúc cổ nổi bật quanh thành Đồ Bàn

5.1 Chùa Thập Tháp Di Đà

Đi về phía Bắc thành Đồ Bàn, bạn sẽ bắt gặp chùa Thập Tháp Di Đà. Đây là một ngôi chùa cổ kính được dựng trên nền tháp Chăm xưa, không chỉ là nơi sinh hoạt tín ngưỡng của người dân mà còn lưu giữ những dấu tích kiến trúc Chămpa độc đáo.

5.2 Nhạn Tháp

Phía Nam thành cổ là chùa Nhạn Tháp, một trong những công trình cổ tiêu biểu của người Chăm sinh sống ở lưu vực châu thổ sông Ba. Tháp được xây dựng nên vào khoảng thế kỷ 12 và vẫn còn tồn tại khá nguyên vẹn đến ngày nay. Dù quy mô tháp không quá lớn nhưng di tích này vẫn mang đậm dấu ấn lịch sử, gắn liền với đời sống tinh thần của cư dân địa phương.

5.3 Tháp Bánh Ít

Nằm trên một ngọn đồi xanh mát, quần thể tháp Bánh Ít nổi bật với kiến trúc hài hòa cùng cảnh quan thiên nhiên hữu tình. Đây là địa điểm lý tưởng để bạn vừa thưởng ngoạn, vừa ngắm nhìn toàn cảnh vùng đất An Nhơn, nơi lưu giữ biết bao giá trị lịch sử và văn hóa.

Hành trình khám phá thành Đồ Bàn sẽ đưa bạn tìm về dấu ấn Chămpa và phong trào Tây Sơn oai hùng. Đây chắc chắn sẽ là điểm đến lý tưởng cho những ai yêu thích khám phá lịch sử, văn hóa. Và để chuyến đi thêm trọn vẹn, bạn đừng quên chuẩn bị một chiếc vali cao cấp từ MIA.vn để sẵn sàng đồng hành, giúp bạn mang theo hành lý vi vu trên mọi nẻo đường nhé.